ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

مطالعۀ تطبیقی راهبردهای جنگی حماسۀ کوشنامه با منابع تاریخی ایران باستان

صفحه (229 - 245)
فاطمه قلاوند ، زهرا قلاوند (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: کوشنامۀ ایرانشاه بن ابوالخیر از حماسه های بزرگ قرن ششم قمری است که پیرامون ماجراهای کوش پیل دندان، برادرزادۀ ضحاک، میگذرد؛ این حماسه نامه حاوی مطالب گوناگونی درخصوص تاریخ زندگی، آداب و رسوم، فرهنگ و علوم دورۀ حکومت ضحاک بر ایران و همچنین دوران سلطنت فریدون است. این مقاله بر آن است که با بررسی اطلاعات موجود در کوشنامه و منابع تاریخی ایران باستان، به واکاوی چگونگی جنگ و راهبردهای جنگی در حماسۀ کوشنامه و تطبیق آن با متون تاریخی بپردازد. هدف این نوشتار بررسی موضوعات مربوط به جنگ در این اثر از منظری تاریخی است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: بررسیها نشان میدهد آرایش جنگی، دسته های تشکیل‌دهندۀ سپاه و شگردهای جنگی و همچنین ابزار جنگی به کارگرفته شده در کوشنامه با مطالب نوشته های تاریخی مربوط به دورۀ ایران باستان مطابقت دارد.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاکی از مطابقت ارکان اصلی و فرعی سپاه، راهبردهای جنگی، مشاغل و مناصب مربوط به جنگ، همچنین حیله و فریبهای جنگی در کوشنامه با جنگ و شگردهای آن در ایران باستان مندرج در نوشته های تاریخی مربوط به آن دوره است؛ این موضوع نشان‌دهندۀ بهره گیری خالق کوشنامه از خداینامه ها و دیگر متون ادبی و تاریخی مربوط به ایران باستان میباشد؛ از این رو کوشنامه را میتوان منبعی مفید در شناخت مسائل و موضوعات مربوط به جنگ در ایران باستان دانست.

کلمات کلیدی
جنگ , کوشنامه , منابع تاریخی , ایران باستان.

• آلتهایم، فرانتس (1344) نوشته هایی دربارۀ تاریخ و فرهنگ اشکانیان، ترجمۀ هوشنگ صادقی، تهران: سازمان میراث و صنایع دستی، ص34.
• آذری، علاءالدین (1350) «نقش فیل در جنگهای ایران باستان»، بررسیهای تاریخی، (1) 6، ص 130.
• ابن بلخی (1385) فارسنامه، تصحیح لسترنج، گای و نیکلسون، تهران: اساطیر، ص 48.
• ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1418 ق.) عیون الاخبار، تصحیح یوسفعلی طویل، 4 ج، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• اخوان زنجانی، جلیل (1373) «پنجگان». ایران شناسی. (2) 6، ص281.
• ایرانشاه بن ابی الخیر (1377) کوشنامه، به کوشش جلال متینی، تهران: علمی و فرهنگی.
• ایناسترانتسیف، کنستانتین (1384) تحقیقاتی دربارۀ ساسانیان، ترجمۀ کاظم کاظم زاده. تهران: علمی و فرهنگی. ص42.
• بریان، پیر (1385) امپراتوری هخامنشی، ج 1، ترجمۀ ناهید فروغیان، تهران: قطره، ص 56.
• بلاذری، احمدبن یحیی (1367) فتوح البلدان، تهران: نقره، ص 523.
• بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: زوار، صص 150-149.
• پروکوپیوس (1392) جنگهای ایران و روم، ترجمۀ محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
• پلوتارک (1380) ایرانیان و یونانیان به روایت پلوتارخ، احمد کسروی، تهران: جامی، ص 20.
• پورداوود، ابراهیم و جربزه دار، عبدالکریم (1382) زین ابزار: جنگ ابزارهای ایران باستان، تهران: اساطیر، ص 333.
• پیرنیا، حسن (1375) تاریخ ایران باستان، ج 1،2،3، تهران: دنیای کتاب.
• ثعالبی، ابومنصور (1368) تاریخ ثعالبی (غررالاخبار ملوک فرس و سیرهم). محمد فضائلی، تهران: نقره، ص 428.
• جعفری دهقی، محمود (1395) راهنمای کتیبه های فارسی میانه (پهلوی ساسانی) تهران: سمت، ص 54.
• حقیقت، عبدالرفیع (1344) پانصد سال حکومت اشکانیان، تهران: کومش، ص 349.
• خواندمیر، غیاث الدین (1380) تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران: خیام، ص 182.
• داندامایف (1358) تاریخ سیاسی و اقتصادی هخامنشیان، میرکمال نبی پور، تهران: رجاء، صص 22-18.
• راشد محصل، محمدرضا (1385) سپاه و سپاهداری در شاهنامۀ فردوسی، شاهنامه پژوهی (دفتر نخست)، مشهد: فرهنگسرای فردوسی، ص120.
• سیسیلی، دیودور (1384) کتابخانۀ تاریخی، اسماعیل سنگاری و حامد بیکس شورکایی، تهران: جامی، ص190.
• طبری، محمدبن جریر (1383) تاریخ طبری، تهران: اساطیر.
• فخر مدبر، مبارکشاه (1346) آداب الحرب و الشجاعه، احمد سهیلی خوانساری.، تهران: اقبال.
• فرخ، کاوه و کریمیان، غلامرضا (1394) «تدارکات و پشتیبانی ارتش ساسانی در جنگ»، پیام بهارستان، (26) 8، ص236.
• فردوسی، ابوالقاسم (1379) شاهنامه، ج 3،4، تهران: قطره.
• فریزر، جیمز جرج. (1383) شاخۀ زرّین. ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگاه. ص 271.
• کتزیاس (1380) خلاصۀ تاریخ کتزیاس ازکوروش تا اردشیر، کامیاب خلیلی، تهران: کارنگ، ص 60.
• کریستنسن، آرتور (1336) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: ابن سینا.
• گزنفون (1384) بازگشت ده هزار نفر (آناباسیس)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
• گزنفون (1392) کوروش نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی، صص 68-67؛ 71-70.
• گیزلن، ریکا (1384) چهار سپاهبد شاهنشاهی ساسانی بر اساس شواهد مُهرشناسی، سیروس نعمت‌اله زاده، تهران: میراث فرهنگی و گردشگری کشور، ص 35.
• مارسلین، آمین (1310) جنگ شاپور ذوالاکتاف با یولیانوس امپراتور روم، ترجمۀ محمدصادق اتابکی، تهران: ادارۀ شورای نظام.
• مستوفی، حمدالله (1394) تاریخ گزیده، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، ص 84.
• مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1382) مروج الذهب، ج 1، ترجمۀ ابواقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، ص241.
• معطوفی، اسدالله (1382) تاریخ چهارهزار سالۀ ارتش ایران، جنگ و جنگاوری بر فلات ایران از تمدن ایلام تا 1320، ج 1،2، تهران: ایمان.
• مینوی خرد (1354) ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص 77.
• ناتل خانلری، پرویز (1313) «سپاه و جنگ در شاهنامۀ فردوسی»، مهر (5 و 6) 2، ص 577.
• نامۀ تنسر به گشنسب (1354) تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی، ص 61.
• نظام الملک، ابوعلی حسن (1344) سیاستنامه، تصحیح محمد قزوینی، تهران: زوار، ص 144.
• نوربخش، حسن (1382)، دریانوردی ایرانیان، تهران: نشر پژوهشهای فرهنگی، ص 28.
• ویسپرد (1357) ترجمۀ ابراهیم پورداوود، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• هرودوت (1362) تاریخ هرودوت، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.