ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

واکاوی مؤلفه های خشم و مکانیسم جبران بر مبنای روانشناسی آلفرد آدلر در اشعار مهدی اخوان‌ثالث

صفحه (161 - 182)
مریم صائمی ، علی عشقی سردهی (نویسنده مسئول)، سید علی‌اکبر شریعتی‌فر
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: روانشناس برجستۀ اتریشی، آلفرد آدلر، با به کارگیری شیوه ای در روانشناسی فردگرا مبتنی بر توجه به جنبه های درونی اعم از خشم و احساس حقارت برخلاف فروید که اعمال بشر را نتیجه و حاصل غریزه میدانست بیان کرد که اعمال و رفتار انسان، زاییدۀ شرایط اجتماعی است؛ در میان شاعران معاصر اخوان ‌ثالث از هنرمندانی است که میتوان سائق خشم را در اندیشه و اشعار او مشاهده کرد. هدف اصلی در این پژوهش بررسی نظریۀ فردگرای آلفرد آدلر و مؤلفۀ خشم از نظر وی در اشعار اخوان ‌ثالث بعنوان یکی از شاعران برجستۀ ادبیات معاصر ایران است که اعتراض و خشم در اشعار وی نمود برجسته ای دارد.

روش مطالعه: در این پژوهش از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی بهره برده ایم. نمونه های مورد بررسی بصورت سامانمند و هدفمند از مجموعه اشعار مهدی اخوان ‌ثالث به شیوۀ تصادفی انتخاب شده اند.

یافته ها‌: محیط اجتماعی، جهان پیرامون و روابط انسانی با اطرافیان میتواند طبق نظریۀ فردگرای آلفرد آدلر سبب بازخورد احساس منفی و ایجاد خشم در فرد شود؛ چشم‌انداز پژوهش بیانگر آن است که خشم یکی از ویژگیهای مهم رفتاری مهدی اخوان‌ثالث در سروده هایش میباشد که حاصل اعتراض وی به نابهنجاریها و اختناق موجود در جامعه است.

نتیجه گیری: عواملی چون روحیات درونگرای شاعر، شکست عاطفی در جوانی، زندان رفتن، کودتای 28 مرداد، محدود شدن آزادی بیان و اختناق سیاسی، پراکندگی جمع دوستان، بیکاری، و مرگ فرزند جزو عوامل دخیل و مؤثر در ابراز خشم، خشونت و پرخاشگری اخوان‌ثالث در میان سروده های وی میباشد.

کلمات کلیدی
آلفرد آدلر , خشم , مکانیسم جبران , مهدی اخوان‌ثالث , نقد روانشناسانه

• آدلر. آلفرد (1370). روانشناسی فردی. ترجمۀ حسن زمانی شرفشاهی. تهران: تصویر.
• آدلر. آلفرد (1379). شناخت طبیعت انسان از دیدگاه روانشناسی. ترجمۀ طاهره جواهرساز. تهران: رشد، صص 186 ـ 184. 170.
• آشوری. داریوش (1387). شعر و اندیشه. تهران: نشر مرکز، ص 190.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1364). از این اوستا. تهران: مروارید.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1370). تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم. چاپ سوم. تهران: مروارید.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1375). آخر شاهنامه. چاپ سیزدهم. تهران: مروارید.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1379). زندگی میگوید اما باز باید زیست. تهران: زمستان.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1383). برگزیدۀ اشعار؛ به انتخاب مرتضی کاخی. چاپ چهارم. تهران: زمستان.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1384). سر کوه بلند (برگزیدۀ اشعار). به انتخاب مرتضی کاخی. چاپ چهارم. تهران: زمستان.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1386). آنگاه پس از تندر. چاپ چهارم. تهران: سخن.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1386). دوزخ اما سرد. چاپ سوم. تهران: زمستان.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1386). صدای حیرت بیدار. تهران: مروارید، ص 123.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1390). زمستان. چاپ بیست و هشتم. تهران: زمستان.
• اخوان ‌ثالث. مهدی (1397). در حیاط کوچک پاییز در زندان. تهران: زمستان، ص 793.
• بالی. علی (1397). «بررسی زمینه های جامعه شناختی نومیدی و بدبینی در اشعار دهۀ سی اخوان‌ثالث». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی جامعه پژوهی فرهنگی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (4) 9، صص 1 ـ 23.
• براهنی. رضا (1371). طلا در مس. 3 ج. تهران: نویسنده، ص 1005.
• پارسا. سید احمد (1388). «تحلیل و بررسی سرودۀ نادر یا اسکندر اخوان‌ثالث». مجلۀ بوستان ادب دانشگاه شیراز. دورۀ اول شمارۀ اول. پیاپی 1- 55، صص 35 ـ 49.
• پارسا. حسین (1370). ناگه غروب کدامین ستاره؛ یادنامۀ مهدی اخوان‌ثالث (م. امید). به کوشش سحر دریایی و مسعود قاسم‌زاده. تهران: بزرگمهر، ص 296.
• جهادی. سید امیر (1394). بررسی و تحلیل آرمانشهر و ضدّ آرمانشهر در اندیشۀ اخوان‌ثالث. مجموعه مقاله های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی. دانشگاه محقق اردبیلی، صص 248 ـ 259.
• دوبوار. سیمون (1389). وظیفۀ ادبیات (مجموعه مقالات). تدوین و ترجمۀ ابوالحسن نجفی. تهران: نیلوفر، ص 181.
• زارعی. مهرداد (1400). «بررسی دلایل افت شعر مهدی اخوان‌ثالث پس از از این اوستا». فصلنامۀ پژوهشهای ادبی. (71) 18، صص 41 ـ 68.
• زرقانی. سید مهدی (1387). چشم‌انداز شعر معاصر ایران. تهران: ثالث، صص 430 ـ 425.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1358). چشم‌انداز شعر نو فارسی. تهران: توس، صص 192 ـ 193.
• سیاسی. علی‌اکبر (1379). نظریه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی. چاپ هشتم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 81.
• شارف. ریچارد (1384). نظریه های روان‌درمانی و مشاوره. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت. چاپ دوم. تهران: رسا، ص 158.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1391). حالات و مقامات م. امید. تهران: سخن، ص 119.
• شولتز. دوان پی (1383). نظریه های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیّدمحمدی. تهران: روان، صص 193. 82.
• شولتز. دوان پی. شولتز سیدنی آلن (1395). تاریخ روانشناسی نوین. ترجمۀ علی‌اکبر سیف. جلد دوم. تهران: قطره، ص 148.
• عرفانیان. لاله (1400). «تحلیل گفتمان شعر اعتراض در شعر مهدی اخوان‌ثالث بر پایۀ تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه». دوفصلنامۀ مطالعات نقد ادبی، (50) 16، صص 223 ـ 247.
• عرفانیان. لاله و دیگران (1400). «پژوهشی در سبک، محتوا و شیوه های اعتراض معاصر با بررسی اشعار مهدی اخوان‌ثالث، احمد شاملو، سیاوش کسرایی. نشریه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دورۀ 14. شمارۀ پیاپی 67، صص 87 ـ 104.
• فیست. جس و فیست. گریگوری (1388). نظریه های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: زروان، ص 101.
• کاخی. مرتضی (1370). باغ بیبرگی. تهران: کارگاه نقش، صص 27 ـ 30.
• کاخی. مرتضی (1371). صدای حیرت بیدار (گفتگوهای مهدی اخوان‌ثالث: م. امید). تهران: زمستان، صص 155 ـ 44ـ 406.
• کریمی. یوسف (1384). روانشناسی شخصیت. تهران: پیام ‌نور، ص 93.
• گلستان. ابراهیم (1387). سی سال و بیشتر با اخوان. در شهریار شهر سنگستان. به اهتمام: شهریار شاهین‌دژی. چاپ دوم. تهران: سخن، صص 52 ـ 80.
• گنجی. حمزه (1385). روانشناسی عمومی. تهران: ساوالان، ص 11.
• مانهایم. کارل (1356). ایدئولوژی و اتوپیا. ترجمۀ فریبرز مجیدی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، صص 210 ـ 211.
• ماهر. فرهاد (1383). «رفتارهای پرخطر در اوقات فراغت جوانان. روندها و الگوها». فصلنامۀ مطالعات جوان. شمارۀ ششم، صص 118 ـ 144.
• محمدی‌آملی. محمد (1389). آواز چگور؛ زندگی و شعر مهدی اخوان‌ثالث. تهران: ثالث، صص 67. 106. 141. 142.
• منوچهریان. پرویز (1362). عقدۀ حقارت (شناخت تحلیلی و راه درمان آن)، تهران: گوتنبرگ، ص 11.
• موسوی. حافظ (1397). آنتولوژی شعر اجتماعی ایران. تهران: ورا، ص 31.
• مؤید شیرازی. جعفر (1390). خانلری و اخوان، در باغ بی‌برگی [یادنامۀ مهدی اخوان‌ ثالث]. به اهتمام: مرتضی کاخی. چاپ چهارم. تهران: زمستان، صص 354 ـ 355.
• ناصحی. عباسعلی و رئیسی. فیروزه (1386). «مروری بر نظریات آدلر». تازه های علوم شناختی. (1) 9، صص 56 ـ 66.
• یونگ. کارل گوستاو (1391). انسان و سمبولهایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چاپ هشتم. تهران: جامی، صص 175 ـ 176.