ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

فرم و فرم‌گریزی در غزل پست‌مدرن فارسی

صفحه (213 - 230)
یاسین کاکاوند ، ناهید عزیزی (نویسنده مسئول)، محمدرضا روزبه ، حجت‌اله غ منیری
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1401

چکیده

زمینه و هدف: فرم نظم و شکلی است که در بیان محتوای اثر ادبی و هنری به کار میرود. فرم‌گریزی در شعر، فاصله ‌گرفتن از جلوه ها و اصول نظم و برهم‌ زدن و گسیختن بافت و معنای شعر است. هدف پژوهش حاضر این است که مؤلفه های فرم‌گریزی را در غزل پست‌مدرن بررسی و معرفی کند.

روش مطالعه: برای شناخت پیوند ادبیات در عصرهای گوناگون و میزان تغییرپذیری و تولید انواع قالبها و ناهنجاریهای ادبی، این مطالعه با روش تحلیلی و مقایسه ای انجام شده است. جستار حاضر با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، غزلیات پست‎مدرن شاعران محمدسعید میرزایی، سیدمهدی موسوی، آزاده بشارتی، وحید نجفی، بهمن انصاری، اصغر معصومی، فاطمه اختصاری و الهام میزبان را بطور موردی بررسی نموده است.

یافته ها: در بخش زبانی و ادبی نشانه‏های غزل پست‌مدرنیسم در اشعار بشارتی، نجفی، میرزایی، موسوی، اختصاری، انصاری، و میزبان بصورت دستکاری ردیف و قافیۀ غزل، بکارگیری کلمات خودساخته، نامفهوم و بیگانه، تصویرسازیهای عجیب و بدیع، بیان تخیل و خواستۀ شاعر، انحراف از قواعد نحوی، آوایی و نوشتاری و دستور زبان فارسی است.

نتیجه گیری: شاخصترین شگردهای فرم‌گریزی در غزل پست‌مدرن گسیختگیهای آوایی و زبانی، گسیختگیهای تصویری، زبان‏پریشی، شکستن مرز میان حقیقت و وهم، تغییر ناهنجار قافیه و ردیف و نحو همراه با نوآوری هستند که برای مبارزه با سنت و بیانِ بهتر و راحتتر مقصود و معنی ذهنی به کار گرفته میشوند.

کلمات کلیدی
فرم , فرم‌گریزی , غزل پست‌مدرن , دهۀ هفتاد , هنجارگریزی.

• احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن (نشانه‏شناسی و ساختارگرایی)، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، ص 151.
• احمدی، پروین و سلیمان‌پور، مهوش. (1399). «فرم در غزل معاصر (با تکیه بر اشعار آرش آذرپیک)»، مجلۀ رخسار زبان، (13) 4، صص 23-50.
• اختصاری، فاطمه. (1389). یک بحث فمینیستی قبل از پختن سیب‏زمینیها، مشهد: سخن‏گستر، ص 7.
• اختصاری، فاطمه. (1394). کنار جادۀ فرعی، چاپ سوم، تهران: نیماژ.
• اکبری، منوچهر و سالاری، مهتاب (1398). «بررسی زبان و بازیهای زبانی در غزل پست‏مدرن ایران»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، (1) 8، صص 21 ـ39.
• انصاری، بهمن. (1398). کرگدنیسم، تهران: آرون، ص 25.
• ایگلتون، تری. (1368). پیش‌درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز، ص 7.
• براهنی، رضا. (1371). طلا در مس، چاپ سوم، تهران: مؤلف، ص 74.
• برتنس، هانس. (1387). مبانی نظریۀ ادبی، چاپ دوم، ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی، ص 73.
• بشارتی، آزاده. (1387). «شعر»؛ نشریۀ همین فردا بود (فصلنامۀ غزل پست‌مدرن)، شمارۀ سوم، ص 50.
• حسینی، صالح. (1372). بررسی تطبیقی خشم و هیاهو و شازده احتجاب، تهران: نیلوفر.
• دلبری، حسن. (1395). «از اعتدال نوکلاسیک تا تکانه های پست‌مدرن در غزل امروز ایران»، انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دانشگاه گیلان، دورۀ 1، صص 704 ـ 730.
• رشید یاسمی، غلام‌رضا. (1380). ادبیات معاصر، چاپ سوم، تهران: روشنایی، ص 6.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). حالات و مقالات م. امید، چاپ دوم، تهران: سخن، ص 15.
• شمس لنگرودی، محمد. (1370). تاریخ تحلیلی شعر نو، ج 1، چاپ ششم، تهران: نشر مرکز، ص 122.
• شمیسا، سیروس. (1378). نقد ابی، تهران: فردوس، ص 184.
• صفوی، کوروش. (1383). از زبان‏شناسی به ادبیات، تهران: سورۀ مهر، ص 26.
• طیب، محمود. (1389). «پست‏مدرنیسم در ادبیات و غزل فارسی»، کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 40، صص 27-34.
• علوی ‌مقدم، مهیار. (1377). نظریه های نقد ادبی معاصر (صورت‌گرایی و ساختارگرایی) با گذری بر کاربرد این نظریه ها در زبان و ادب فارسی، چاپ دوم، تهران: سمت، ص 43.
• کاظم‌زاده، رقیه. (1389). «فرم در غزل نو، با تکیه بر اشعار غزل‌‌سرایان معاصر»، نامۀ پارسی، شمارۀ 52، صص 167 -186.
• گورین، ویلفرد و دیگران. (1376). راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا میهن‌خواه، تهران: اطلاعات، ص 98.
• معصومی، اصغر. (1387). «شعر»؛ «نشریۀ همین فردا بود (فصل‏نامۀ غزل پست‌مدرن)»، شماره سوم.
• مکاریک، ایرنا ریما. (1383). دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، ‏ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه، ص 82.
• موسوی، سید مهدی. (1382). فرشته‏ها خودکشی کردند، بی‏جا: بی‏نا (نسخه الکترونیکی)، صص 12-13.
• موسوی، سید مهدی. (1389). پرنده کوچولو، نه پرنده بود نه کوچولو، مشهد: سخن‌گستر.
• موسوی، سید مهدی. (1393). انقراض پلنگ ایرانی با افزایش بی‌رویۀ تعداد گوسفندان، تهران: نیماژ.
• میرزایی، محمد سعید. (1378). مرد بی‏مورد، بی‏جا: نادی، ص 45.
• میرصادقی، جمال و میرصادقی، میمنت. (1377). واژه‏نامۀ هنر داستان‎نویسی، تهران: مهناز.
• میرصادقی، میمنت. (1376). واژه نامۀ هنر شاعری، چاپ دوم، تهران: مهناز، ص 76.
• میزبان، الهام. (بی‌تا). بردن توله‏گرگ‏ها به مهدکودک، بی‏جا: سایه‏ها، ص 12.
• نجفی، وحید. (1385). بردگانه با اهرام، کرج: فراگاه.
• ولک، رنه. (1385). تاریخ نقد جدید، ج 1، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، چاپ پنجم، تهران: نیلوفر، ص 476.
• هوور، پل (1394). شعر پست‌مدرن: جریان‌شناسی، معرفی و نمونه آثار، ترجمۀ علی قنبری، تهران: بوتیمار، ص 31.
• Fry, N. (1975). Anatomy of Criticism (Princeton University Press).ea., p.119.
• Leech, G, N, A. (1969). Linguistic Guide to English Poetry, Longman, London. p.59.