ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

تحلیل مقایسه ای آیرونی هستی در رباعیات خیام و مثنویهای عطار

صفحه (95 - 116)
سیده سمیه شریفی ، بتول مهدوی (نویسنده مسئول)، فرزاد بالو
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: طنزپرداز برای تبیین خنده انگیز انواع ناهنجاریها، از روشها و ابزارهایی بهره میبرد. آیرونی بعنوان یکی از شگردهای بلاغی طنز، به انواع بسیاری از جمله آیرونی هستی یا فلسفی تقسیم میشود. در این نوع آیرونی، هستی، خداوند و عملکرد حق تعالی آماج طنزپرداز قرار میگیرد. اعتراض به خداوند و شکایت از نظام هستی در تقابل با موضوعِ محل اتفاقِ جمله عرفا و غالب متکلمان، یعنی قول به نظام احسن قرار میگیرد. پژوهش حاضر به بررسی آیرونی هستی در رباعیات خیام در جایگاه تراوشات ذهنی یک فیلسوف در مقایسه با مثنویهای عطار بعنوان عصارۀ اندیشه های عارفی برجسته میپردازد.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر بر مبنای روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و با بهره گیری از ابزارهای کتابخانه ای نوشته شده است. جامعۀ آماری پژوهش شامل رباعیات خیام و مثنویهای عطار (اسرارنامه، مصیبت‌نامه، الهی‌نامه و منطق الطیر) است.

یافته ها: مفاهیم اعتراض طنزآمیز در 21 مورد از مصادیق به کارگیری آیرونی هستی در رباعیات خیام مشتمل است بر دوازده بار حیرت از فلسفۀ حیات، هفت مرتبه انتقاد از انهدام موجودات، و دو مورد اعتراض به فقدان عدالت. در مثنویهای عطار فقط یک بار از فلسفۀ حیات، چهار مرتبه از انهدام موجودات، سیزده بار از مقولۀ فقر و پنج مورد از سرگشتگی عاشقان انتقاد طنزآمیز شده است.

نتیجه گیری: با توجه به یافته ها، عطار برخلاف خیام که غیرمستقیم و با اشاره به دهر و فلک، کار و بار هستی را به چالش کشیده، آشکارا در قالب روایی با لحنی طنازانه خدا را آماج اعتراض خود قرار داده و از جایگاه امن عقلای مجانین بهره گرفته است. اندوه فلسفی در رباعیات مشتمل بر آیرونی هستی خیام بسیار پررنگتر است و فقط در دو رباعی فقدان عدالت، درد و دغدغۀ اجتماعی مجال بروز یافته؛ اما درد عطار در بیان نقد و اعتراضاتش هم فلسفی، هم اجتماعی و هم ناشی از شوریدگی و درماندگی عاشقانه است.

کلمات کلیدی
آیرونی هستی , درونمایۀ اعتراضات , رباعیات خیام , مثنویهای عطار.

• ابن اثیر (1966م). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارالصادر و دارالبیروت.
• اشرف‌زاده، رضا. (1373). تجلی شاعرانۀ رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر.
• اصلانی، محمدرضا. (1385). فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: کاروان.
• الهامبخش، سید محمود و حسین آبادی، مریم. (1385). «دیوانگان جناح معترض جامعه در عصر عطار». دوفصلنامۀ کاوشنامه، (13) 7، صص100-70.
• امین رضوی، مهدی. (1385). صهبای خرد، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
• بالو، فرزاد و رضاپور، رضا. (1397). «من و تویی در ساحت عرفانی و گفتگویی در غزلیات عطار». مجموعه مقالات پنجمین همایش متن پژوهی ادبی، جلد اول، صص 82-68.
• بهره مند، زهرا. (1388). «آیرونی و تفاوت آن با طنز و صنایع بلاغی». فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 45، صص34-9.
• پورنامداریان، تقی. (1380). در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
• جوادی، حسن. (1384). تاریخ طنز در ادبیات فارسی. تهران: کاروان.
• حلبی، علی اصغر. (1364). مقدمه ای بر طنز و شوخ‌طبعی در ایران. تهران: پیک.
• خیام، عمربن ابراهیم. (1381). رباعیات خیام. با تصحیح، مقدمه و حواشی محمّدعلی فروغی و قاسم غنی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: ناهید.
• داد، سیما. (1390). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
• داوودی مقدم، فریده. (1391). «گروتسک در حکایتهای دیوانگان عطار»، مجلۀ تاریخ ادبیات ایران. شمارۀ 3-71، صص 54-75.
• رحیمی، فاطمه. (1387). «جنون الهی و ظرائف توحید مجذوبان الهی از دیدگاه عطار نیشابوری»، فصلنامۀ تخصصی عرفان، (18) 5، صص 222-254.
• زرینکوب، عبدالحسین. (1373). با کاروان حلّه. تهران: علمی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1396). این کیمیای هستی، جلد سوم دربارۀ حافظ، تهران: سخن.
• شمیسا، سیروس. (1376). معانی و بیان. چاپ هشتم، تهران: میترا.
• صدر، رؤیا. (1381). بیست سال طنز. تهران: هرمس.
• عطار نیشابوری، فریدالدین. (1381)، اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• عطار نیشابوری، فریدالدین. (1386)، مصیبتنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• عطار نیشابوری، فریدالدین. (1387)، الهینامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
• عطار نیشابوری، فریدالدین. (1393). منطق الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• فتوحی، محمود. (1389). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
• فتوحی، محمود. (1390). سبک‌شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• فروزانفر، بدیع الزمان. (1353). شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمّد عطار نیشابوری. تهـران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• کاظمی فر، معین. (1392). «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر پایۀ حکایتهای مثنوی عطار»، ادب پژوهی، شمارۀ 24، صص104 -83.
• گودینی، محمّد. (1392). تفکرات خیامی در شعر فارسی (از آغاز تا امروز)، تهران: تیرگان.
• مدرّسی، فاطمه (1386). «شطح عارف و گستاخی دیوانه در مثنویهای عطّار». نامۀ فرهنگستان، (3) 9، صص 85-106.
• مقدادی، بهرام (1378). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر). تهران: فکر روز.
• موکه، داگلاس کالین. (1389). آیرونی. ترجمۀ حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
• مهدوی، بتول و شریف دیماجانی، گلنار. (1395). «نظریۀ نظام احسن در اندیشۀ خیام». کنگرۀ بین المللی ادبیات فارسی، مشهد، دانشگاه تربت حیدریه.
• نصری، عبدالله و اعتمادی نیا، مجتبی. (1392). «صورت‌بندیهای مسئله شر در آثار فیلسوفان مسلمان»، آموزه های فلسفۀ اسلامی، شمارۀ 12، صص 117-140.
• یلمه ها، احمدرضا و سلیمی، یاسین. (1394). «مطالعۀ تطبیقی جایگاه اندیشۀ اجتماعی خیام نیشابوری در جامعه ‎شناسی»، مجموعه مقاله های دهمین همیش بین المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی. صص 844 -857.