ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

مطالعه سبک شناسی منظومه تعلیمی – عرفانی روضه الانوار خواجوی کرمانی

صفحه (35 - 54)
غلامحسین خدایار ، احمد حسنی رنجبر (نویسنده مسئول)، اشرف شیبانی اقدم
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1401

چکیده

زمینه و هدف: خواجوی کرمانی یکی از چهره های شاخص ادب فارسی در قرن هشتم، با پیروی از نظامی گنجوی به سرودن منظومه هایی از قبیل «روضۀ الانوار»، «گوهرنامه» و «کمال نامه» پرداخته تا از این طریق به شیوه پیشینیان خود آموزه های اخلاقی را با بیانی منظوم و دلنشین به مخاطب انتقال دهد. وی در این زمینه به دو شیوه متفاوت عمل کرده است؛ به این معنا که گاهی این آموزه ها بصورت مستقیم و از زبان خود شاعر و گاه نیز بصورت غیرمستقیم و از زبان شخصیتهای داستانی مطرح شده است. «روضۀ الانوار» منظومه ای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در بحر سریع، بر وزن مخزن الاسرار نظامی و در بیست مقاله تدوین شده که هریک از آنها در موضوع خاصی است و با حکایتی تبیین و تأیید میشود.

روش مطالعه: پژوهش حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای انجام شده است.

یافته ها: خواجوی کرمانی در منظومه «روضۀ الانوار» به آرایش لفظ و آوردن کنایات و استعارات تازه و نو در مقدمه و سرآغاز مقالات بیست گانه اهتمام کرده و میل به هنرورزی با هر شیوه و شگرد ممکن، در اثرش مشهود است. خواجو در این منظومه با توصیف احوال و روحیات شخصیتها، حکایات را، که غالباً از حد پرسش و پاسخی نمیگذرد، بسط میدهد و گفتگو را گاهی تا 49 بیت روایت میکند. دلبستگی به موسیقی کلمات و هم آوایی واژه ها و تناسب واجها، صفت شاخص و محسوس در این اثر خواجو است؛ تا آنجا که گویی اندیشه شاعر حرکت خود را از موسیقی واژ ه ها آغاز میکند. اهتمام به ایراد سخنان حکمت آمیز و مثل گونه و کاربرد مثل را هم باید از ویژگیهای اصلی این منظومه برشمرد. یافته های پژوهش نشان میدهد که نخلبند شاعران در میان آرایه های ادبی در حوزه بدیع بیش از هر چیز بر انواع جناس، واج آرایی، انواع تکرار، تأکید و تضاد تمایل دارد و در سطح آرایه های بیانی نیز تشبیه و استعاره مصرحه در کلام وی بیشترین بسامد را دارند.

نتیجه گیری: خواجوی کرمانی در منظومه «روضه الانوار» از طریق آمیختن مضامین اجتماعی و اخلاقی با مفاهیم و آموزه های عرفانی، رنگ وبویی «صوفیانه» به منظومه خود بخشیده و شخصیتهای وی در این حکایات، که اغلب از صوفیان شناخته شده هستند، بعنوان ابزاری برای ترغیب مخاطب و تأثیر این آموزه ها بر روح و جان وی به کار رفته اند. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که خواجو در این منظومه نیز از شیوه خود در شخصیت پردازی منظومه های غنایی غفلت نکرده و شخصیتهایی مانند «لیلی و مجنون» نیز در برخی حکایات این منظومه در ردیف شخصیتهای اصلی نقش آفرینی میکنند.

کلمات کلیدی
خواجوی کرمانی , منظومه های تعلیمی , روضه الانوار , آموزه های اخلاقی. سبک-شناسی.

• ابوهلال عسکری، حسن‌بن عبدالله سهل (1372). معیار‌البلاغه، ترجمۀ محمد جواد نصیری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• براون، ادوارد (1367)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: مروارید.
• پورنامداریان، تقی (1357)، نگاهی به تصویرآفرینی در مرزبان نامه، به کوشش محمد روشن، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، تهران: بنیاد فرهنگستانهای ایران، صص 84-127.
• پورنامداریان، تقی (1374)، سفر در مه، تهران: زمستان.
• پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستانهای رمزی، تهران: علمی و فرهنگی.
• پورنامداریان، تقی (1386)، «انواع ادبی در شعر فارسی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، (3)1، صص 8 – 22.
• جرجانی، عبدالقاهر (1374)، اسرار‌البلاغه، ترجمۀ جلیل تجلیل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• جرجانی، عبدالقاهر (2003)، التعریفات، بیروت: دارالاحیاء التراث.
• خواجوی کرمانی (1370)، خمسه، به تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
• خواجوی کرمانی (1387)، روضۀ الانوار، به تصحیح محمود عابدی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، ج دوم، شیراز: نوید.
• سمرقندی، دولتشاه (1382)، تذکرۀ الشعرا، تهران: اساطیر.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی»، رشد آموزش ادب فارسی، (23) 8، صص 4-9.
• شمیسا، سیروس (1373)، معانی، تهران: میترا.
• شمیسا‌، سیروس‌ (1388)، نقد ادبی، تهران: میترا.
• صفا‌، ذبیح‌الله (1371) تاریخ ادبیات ایران، چاپ هشتم‌، تهران‌: فردوس.
• عابدی‌، محمود (1388)‌، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی ذیل خواجوی کرمانی، زیر نظر اسماعیل سعادت‌، تهران‌: انتشارات فرهنگستان‌ زبان و ادب فارسی.
• علوی مقدم، محمد (1364)، جلوه جمال، تهران: اسوه.
• فاضلی، محمد (1382)، شیوه های بیان قرآن کریم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
• فتوحی، محمود (1385)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
• فرشیدورد، خسرو (1363)، درباره ادبیات و نقد ادبی، ج 1، تهران: امیرکبیر.