ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

بررسی سی غزل آغازین از غزلهای بیدل دهلوی از دیدگاه دانش معانی (ایجاز)

صفحه (1 - 14)
نصرت‌اله خاکیان ، نرگس محمدی بدر (نویسنده مسئول)، مرتضی حاجی مزدارانی
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1401

چکیده

زمینه و هدف: علم معانی یکی از دانشهای ادبی و بلاغی است که روشهای ایراد کلام را به مقتضای حال و مقام مخاطب بیان میکند و سخنوران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن و ادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان میدهند. بیدل دهلوی بیگمان یکی از ستارگان آسمان ادب پارسی در سبک هندی است. یکی از جلوه های دانش معانی در غزلهای بیدل، ایجاز است که تاکنون چنانکه باید به آن پرداخته نشده است؛ به همین خاطر پژوهش حاضر میکوشد سی غزل آغازین از بیدل را از منظر ایجاز بررسی نماید.

روش مطالعه: روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های آن با استفاده از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. جامعۀ موردمطالعه سی غزل (338 بیت) از غزلهای بیدل دهلوی به تصحیح اکبر بهداروند است که انتشارات نگاه آن را منتشر کرده است.

یافته ها: یافته های پژوهش بیانگر این است که «ایجاز قصر» بیشترین بسامد و «حذف مضاف‌الیه» پایینترین بسامد را در سی غزل آغازین بیدل دهلوی دارند.

نتیجه گیری: بیدل برای ایجازآفرینی از صور خیال ازجمله تشبیه، تلمیح، استعاره، مجاز، تضاد، ایهام، و متناقض‌نما بسیار بجا بهره برده و بدین وسیله بر غنای سخن خود افزوده و ذهن مخاطب را به تکاپو انداخته است.

کلمات کلیدی
یدل دهلوی , بررسی , بلاغت , ایجاز , غزل

• قرآن کریم (1386)، ترجمۀ مهدی الهی قمشه ای، تهران: سازمان دارالقرآن الکریم.
• ابن عربی (1370)، فصوص الحکم (جلد یک)، با تعلیقه: ابوالعلاء عفیفی، تهران: الزهرا، ص 313.
• انصاری، نورالدّین، (1363)، بحثی در احوال و آثار بیدل، ترجمۀ پوهاند میرحسین شاه، کابل: پوهنحی زبان و ادبیات فارسی، صص 16، 14، 23.
• بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر، (1392)، دیوان غزلیات بیدل دهلوی (جلد نخست)، تصحیح: اکبر بهداروند، تهران: نگاه، ص 862.
• تقوی، نصرالله (1317)، هنجار گفتار (در فنّ معانی و بیان و بدیع)، تهران: چاپخانۀ مجلس شورای ملّی، صص 128-126.
• جرجانی، عبدالقاهر (1383)، دلائل الاعجاز فی القرآن، ترجمه، تلخیص و تحلیل: سیّدمحمّد رادمنش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 155.
• حافظ، شمس الدّین محمّد،(1373)، دیوان حافظ، تصحیح علّامه قزوینی و قاسم غنی، تهران: آروین، ص 156.
• حسینی، حسن (1368)، بیدل سپهری و سبک هندی، تهران: سروش، ص 81.
• خلیلی، خلیل الله (1383)، فیض قدس، تهران: الهدی، ص 23.
• داد، سیما (1395)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید، ص 63.
• رجایی، محمّد خلیل (1372)، معالم البلاغه، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز، ص 207.
• سعدی شیرازی، (1364)، کلیّات سعدی، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران: علمی، ص 520.
• سکّاکی، ابی بعقوب یوسف (بی تا)، مفتاح العلوم، لبنان، بیروت: دارالکتب العلمیّه، ص 120.
• سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم، (1380)، دیوان سنایی غزنوی، تصحیح، مقدّمه و حواشی: مدرّس رضوی، تهران: سنایی، ص 466.
• شریفی، غلامحسین و کردبچّه، لیلا (1393)، «ایجاز و صنایع ادبی زیر بنای کاریکلماتور»، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشنامۀ علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (3) 4، صص 140-117.
• شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372)، تازیانه های سلوک، تهران: آگاه، ص 428.
• شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1389)، شاعر آینه ها، تهران: آگاه، صص 54-45، 89.
• شمس قیس رازی، (1360)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح شیخ محمّد قزوینی تهران: زوّار، صص 378-377.
• شمیسا، سیروس (1391)، معانی، تهران: میترا، ص 142.
• صفوی، کوروش (1387)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: سوره مهر، ص 117.
• فردوسی، ابوالقاسم، (1394)، شاهنامۀ فردوسی (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره، ص 1.
• فروزانفر، بدیع الزّمان (1370)، احادیث مثنوی، تهران: امیرکبیر، ص 29.
• کزّازی، میر جلال الدّین (1372)، معانی، تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز)، ص 257.
• کزّازی، میر جلال الدّین (1393)، نامۀ باستان، ج 1، تهران: سمت، ص 193.
• گرکانی، محمّدحسین شمس العلما (1377)، ابدع البدایع، به اهتمام حسین جعفری و مقدمۀ جلیل تجلیل، تبریز: احرار، ص 91.