ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 4، تیر 1402 ، شماره پی در پی 86

نگاهی به سبک انواع تشبیهات تأویلی در شعر مولوی (با تأکید بر قصّۀ روایی و قرآنی حضرت عیسی(ع))

صفحه (243 - 258)
سلطان‌مراد میری ، محمدابراهیم مالمیر (نویسنده مسئول)، فاطمه کلاهچیان
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: یکی از ویژگیهای فکری شعر مولوی بکارگیری مفاهیم قرآنی ازجمله بهره گیری از شخصیتهای قرآنی است. مولوی صرفاً در بکارگیری اعلام قرآنی، نگاه تلمیحی اقتباسی ندارد؛ بلکه او با نگاه هرمنوتیکی، عناصر قصّه های قرآنی بویژه شخصیت پیامبران را تأویل میکند. مولانا در این فرایند خلاقانه عمل میکند و تصاویر بلاغی از تأویلات خود میسازد.

روش مطالعه: نگارندگان این پژوهش با توصیف و تحلیل داده ها بعد از بیان کلیات، انواع تشبیه تأویلی فشرده برخاسته از قصّۀ قرآنی عیسی (ع) را تحلیل میکنند تا رابطۀ معنادار بسامدها مشخص گردد.

یافته ها: در این پژوهش پربسامدترین نوع تشبیه، تشبیه فشردۀ (بلیغ) اضافی است که مولانا ابتدا قصّه یا آیۀ قرآن را بر مبنای قاعدۀ جری و تطبیق و رهیافت به باطن تأویل میکند؛ آنگاه طبق شیوۀ بلاغی خود، تصاویر بدیعی همچون عیسی روح، مریم عشق، گهوارۀ قالب، دجّال غم، مریم نی و... می‌آفریند و این بیانگر آن است که مولوی با رویکردی درونی و معرفتی به قصص و شخصیتهای قرآنی مینگرد و نگاه نو به شخصّیت پیامبران ازجمله حضرت عیسی (ع) دارد.

نتیجه گیری: مولانا قصّۀ عیسی (ع) را که امری بیرونی است با ذهنیات و مشرب ذوقی خود می‌آمیزد و با چشم‌اندازی عرفانی آن را تأویل میکند و این باب را بر مخاطب گشوده است که هرکسی به فراخور فهم و نگرش خود میتواند تصاویر و ترکیبات نغز و بلاغی در سایۀ تأویل ایجاد نماید. در این مقاله نگارندگان شکلهای تشبیه فشرده را بلحاظ نوع تأویل و ابداعی و تقلیدی بودن و نیز حسی و عقلی بودن تبیین کرده اند

کلمات کلیدی
تأویل , جری و تطبیق , تشبیه فشرده , شعر مولوی , عیسی (ع)

• قرآن کریم.
• ابن منظور، (1405 ق)، لسان العرب، قم: ادب الحوزه. ج 10، ص 209.
• ابوزید، نصرحامد، (۱۳۸2)، معنای متن، پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کرمی نیا، تهران: طرح نو. ص 82.
• احمدی، بابک، (1370)، ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز. ص 498.
• بحرانی، سیدهاشم، (1416 ق)، البرهان فی التفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت. ج یکم، ص 46.
• پورنامداریان، تقی، (1388)، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی. ص 215؛ ص 491.
• پورنامداریان، تقی، (1389)، در سایۀ آفتاب، شعر فارسی و ساختارشکنی در شعر مولوی، تهران: سخن. ص 283؛ ص 503.
• خزایلی، محمد. (1341). اعلام قرآن. تهران: امیرکبیر. ص 478.
• رازی، نجم الدین، (1352). مرموزات اسدی در مرموزات داوودی، ویراستار: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: موسسه مطالعات اسلامی. صص 141-140.
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، (۱۹۶۱)، مفردات الالفاظ قرآن، الحلبی.
• زمانی، کریم، (1388)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران: اطلاعات. ص 223.
• شاکر، محمدکاظم. (۱۳۷۶)، روشهای تأویل قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. صص 24-23.
• صادقی تهرانی، (1365)، الفرقان فی التفسیر القرآن بالقرآن، قم: فرهنگ اسلامی. ج 30، ص 127.
• طباطبایی، محمدحسین، (1361)، قرآن در اسلام، قم: بنیاد علوم اسلامی. ص 42.
• طباطبایی، محمدحسین، (۱۴۱۶ ق). المیزان، فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی. ج دوم، ص 392.
• طبری، محمدبن جریر، (1356)، ترجمۀ تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس. ج یک و دو، صص 224-223؛ صص 431-430.
• فروزانفر، بدیع الزمان، (۱۳۵۱)، مجموعه مقالات و اشعار، جمع‌آوری: عنایت الله محمدی. تهران: دهخدا، ص 329.
• مجلسی، محمدباقر، (1403 ق)، بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی. ج 89، ص 94.
• محمدی آسیابادی، علی، (۱۳۸۷). هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس. تهران: سخن. صص 34-29.
• مولوی، جلال الدین محمد، (1390). کلیات دیوان شمس. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: زوار.
• میبدی، رشیدالدین ابوالفضل، (۱۳۶۱). کشف الاسرار و عده الابرار. تصحیح علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر. صص 144-141.