ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 4، تیر 1402 ، شماره پی در پی 86

تحلیل گفتمان هویت زنان جنگاور در شاهنامه مبتنی بر نظریۀ فرکلاف (مطالعۀ موردی: گردآفرید و گردیه)

صفحه (49 - 66)
مریم قرایی ، سعید حمیدیان (نویسنده مسئول)، فرهاد طهماسبی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: شاهنامه صرفاً یک متن ادبی حماسی نیست، بلکه مجموعه ای یکپارچه از اجزا و عناصر درونی و بیرونی است که در آن زنان و مردان نقش ایفا میکنند. حضور اندک زنان در این اثر، مطالعات ژرفتر راجع به نقش ایشان در شاهنامه را ضروری کرده است. تحلیل گفتمانهای شاهنامه یکی از راههای آگاهی از تأثیر حضور زنان در این حماسه است که با استفاده از روشهایی چون تحلیل گفتمان انتقادی میسر میشود. بدین‌وسیله میتوان به نقش زنان در حماسه ها پی برد و جریان حوادث را با نگاهی جدید، کاوید. از این ‌رو این مقاله بدنبال تحلیل گفتمان هویت در میان زنان جنگاور شاهنامه است.

روش مطالعه: چارچوب این پژوهش براساس تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف استوار است. براساس این الگو، متن در سه لایه توصیف، تفسیر و تبیین تحلیل شده است. دو شخصیت گردآفرید و گردیه نیز بعنوان نمونۀ موردی انتخاب شده اند.

یافته ها: گفتمان هویت زنان جنگاور شاهنامه در لایۀ اول مبتنی بر برتری ایرانیان و تفکیک خودی و بیگانه شکل میگیرد. در لایۀ دوم پیروی از سنتها و کهن‌الگوها گفتمان هویت ایشان را شکل میدهد و در لایۀ سوم انتخاب میان اجزای هویت‌ساز در شخصیتها است که داستان را پیش میبرد.

نتیجه گیری: فراز و فرود داستان گردیه در شاهنامه باعث شده است که چهار بُعد «نقش»، «خود و دیگری»، «سنتها» و «کهن‌الگوها» دچار تغییراتی نسبت به دیگر زنان شاهنامه شود که این موضوع درمورد گردآفرید وجود ندارد.

کلمات کلیدی
شاهنامه , زنان , گردآفرید , گردیه , تحلیل گفتمان

• آقاگل‌زاده، فردوس. (۱۳۹۰). تحلیل گفتمان انتقادی، تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی. چ 2. تهران: علمی و فرهنگی. صص 38-160.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1370). آواها و ایماها. تهران: یزدان. صص 19-30.
• برونو، فرانک. (1373). فرهنگ توصیفی اصطلاحات روان‌شناسی. ترجمۀ فرزانه طاهری و مهشید یاسایی. تهران: طرح نو. ص 269.
• بهجت، حمیده و فرهادی، فرحناز. (1391). «مقایسۀ تحلیلی نقش زن در شاهنامه و نیبلونگن». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (5) 17، صص 357-374.
• بهمنی، شهرزاد. و دیگران. (1398). «تحلیل زبان‌شناختی داستانهای اساطیری شاهنامه در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف»‌. زبان‌شناسی اجتماعی. (1) 3، صص 37-55.
• بهنام، مینا. (1390). «بررسی تعامل دو نظام روایی و گفتمانی در داستان رستم و اسفندیار رویکرد نشانه-معناشناختی». جستارهای زبانی. (2) 4، صص ۱-۱۶.
• تلخابی، مهری. (1384) شاهنامه و فمینیسم. تهران: ترفند، ص 104.
• حریری، ناصر. (1365). فردوسی، زن و تراژدی. بابل: کتابسرای بابل. ص 27.
• حسینی پاکدهی، علیرضا. و دیگران. (1395). «تحلیل گفتمان ادبیات پژوهشی هویت فرهنگی ایرانیان». مطالعات میان فرهنگی، (28) 11، صص 67-104.
• خالقی مطلق، جلال (1394). زنان در شاهنامه، تهران: مروارید. ص 187.
• زهره وند سعید و رحیمی، منصور. (1396) «تحلیل گفتمان انتقادی هویّت براساس روش فرکلاف در رسالۀ حیّ بن یقظان و رمانهای رابینسون کروزوئه و جزیرۀ سرگردانی». مطالعات نظریه و انواع ادبی، (2) 1، صص۱۳۰-97.
• سرّامی، قدمعلی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار (شکل‌شناسی داستانهای شاهنامه)، تهران: علمی و فرهنگی، صص 697-701.
• سلطانی، سید علی اصغر (1387) قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، چ 2، تهران: نشر نی. صص 112-113.
• شاهسواری، معصومه. (1394). «نگرشی بر دیپلماسی زنان در شاهنامه با بازخوانی دو داستان از دو زن سیاست‌پیشه به نامهای سیندخت و گردیه». تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، (23) 7، صص 179-199.
• عباسی، حجت. و قبادی، حسینعلی. (1389). «مقایسۀ جایگاه زن در شاهنامه فردوسی با ایلیاد و اودیسه هومر». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، (19) 6، صص 109-138.
• فردوسی، ابوالقاسم (1399). شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ 23، تهران: قطره،
• فرکلاف، نورمن. (1390). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ گروه مترجمان. چ 3. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها. صص 23-170.
• قشقایی، سعید و رضایی، محمدهادی. (1388). «تحلیل روان‌کاوانه شخصیت گردآفرید» ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، (14) 5، صص 59-79.
• کاستلز، مانویل. (1380). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (قدرت و وهویت)، جلد دوم، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: طرح نو. ص 22.
• کریستنسن. آرتورامانوئل. (1383). داستان بهرام چوبین. ترجمه منیژه احدزادگان آهنی. تهران: طهوری. صص 65-66.
• کلانتری، صمد و دیگران. (1388). «تحلیل گفتمان: با تأکید بر گفتمان انتقادی بعنوان روش تحقیق کیفی». مطالعات جامعه شناسی، (4) 2، صص 7-28.
• نوذری، حمزه و همکاران. (1392). «سودمندی گفتمان انتقادی فرکلاف در تحلیل متون انضمامی: با نگاهی به متون تولیدشدۀ رسانه ای با محوریت بحران اقتصادی و اجتماعی اخیر اروپا و آمریکا». مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، (1) 2، صص 153-176.
• یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوییز (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نشر نی. صص 1-95.
• یوسفی علی، هاشمی سیدمحمدرضا و بستان، زهرا. (1391). «تحلیل گفتمان انتقادی هویت ایرانی در شاهنامه فردوسی (موردمطالعه: داستان سیاوش)». جامعه شناسی تاریخی. (2) 4، صص ۱۷۱-۱۴۵.