ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

تحلیل سبک‌شناسی ختم الغرایب خاقانی شروانی

صفحه (199 - 219)
صدیقه سلیمانی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: سبک شناسی یکی از مؤثرترین روشهای شناخت متن است و سبک شناسی انتقادی، لایه ها یا سطوح مختلف اثر را شکافته و متن را بررسی میکند. ختم الغرایب اولین سفرنامه منظوم خاقانی شروانی، زبانی گیرا و تصویرهای دلنشین دارد. سبک شناسی انتقادی میتواند چهره گویایی از این اثر را نشان دهد. در این مقاله ختم الغرایب از رویکرد سبک شناسی انتقادی بررسی شده است.

روش مطالعه: در این مقاله ابتدا بافت بیرونی و موقعیتی متن بررسی، سپس لایه ها یا سطوح درونی متن تحلیل شده است. با تکیه به متن، سازه های زبانی، کلمات و تِم کاربردی با روش تحلیلی ـ توصیفی (Descriptive - Analytical)، مواد، مؤلفّه ها (Component)، مبانی نظری (Theoretical) و سازه های زبانی ختم الغرایب تجزیه و تحلیل شده است.

یافته ها: از نظر ساخت کلمات، ترکیبات و عبارتهای فعلی جدید، ختم الغرایب متن شاخصی است. لغتهای متن، حسّی هستند و کلمات انتزاعی کمتری وجود دارد. در لایه کاربردشناسی و بلاغت، وجه شبه و جامع تشبیه و استعاره، عموماً حسّی هستند یا میتوان بدون واسطه آنها را درک کرد. فعل ساده بر دیگر ساختهای فعل برتری دارد. از دیدگاه وجهیت نیز، وجه اخباری شاخصتر است.

نتیجه گیری: خاقانی شاعری است که به اهمیت واژه و کارکرد آن در شعر وقوف کامل داشته و با استفاده از کلمات موجود یا ترکیباتی که در موقعیتهای مختلف ساخته، فرم و ترکیبی نو و منحصربفرد به شعر داده است.

کلمات کلیدی
سبک , سبک شناسی انتقادی , سفرنامه , ختم الغرایب , خاقانی شروانی

• احمد سلطانی، منیره. (1377). قصیده فنی و تصویرآفرینی خاقانی، تهران: کیهان، ص 196.
• ایگلتون، تری. (1383). پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز، ص 75.
• بالیبار، اتین و پیر ماشری. (1386). «درباب ادبیات به مثابۀ شکلی ایدئولوژیک»، ترجمه ماندانا منصوری، نشریه زیباشناخت، ش. 17، صص 207- 230.
• برتنز، یوهانس ویلم. (1382). نظریه ادبی، ترجمه فرزان سجودی، تهران: آهنگ دیگر، ص 59.
• بنداری اصفهانی. (1356). تاریخ سلسله سلجوقی، جلد اول، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ص 193.
• پرین، لارنس. (1373). درباره شعر، ترجمه فاطمه راکعی، تهران: اطلاعات، ص 35.
• تفتازانی، سعدالدین مسعودبن عمر. (2001). المطوّل، شرح تلخیص مفتاح العلوم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ص 318.
• جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1344). ذخیره خوارزمشاهی، جلد1، به کوشش محمدتقی دانش پژوه ـ ایرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 160.
• جرجانی، عبدالقاهر. (1368). دلائل العجار فی القرآن الکریم، ترجمه و حاشیه نویسی سیدمحمد رادمنش، مشهد: آستان قدس رضوی، ص 361.
• الحسینی، راشدبن محمدبن هاشم. (2004). البنی الأسلوبیه فی النّصّ الشعری، لندن: دارالحکمۀ، ص 195.
• حسینی فراهانی، ابوالحسن. (1340). شرح مشکلات دیوان انوری، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 138.
• خاقانی شروانی، بدیل بن علی. (1386). ختم الغرایب (تحفـﺔ العراقین)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات یوسف عالی عباس آباد، تهران: سخن، صفحات مختلف.
• خاقانی شروانی، بدیل بن علی. (1385). ختم الغرایب، به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب، وین، نسخه برگردان فرهنگستان علوم اتریش.
• خاقانی شروانی، بدیل بن علی. (1375). دیوان اشعار، به کوشش سیدضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.
• خاقانی شروانی، بدیل بن علی. (1362). منشآت، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: کتاب فرزان، ص 193.
• خراسانی، فهیمه و دیگران. (1395). «رمزگان و وجه: دو عامل تمایزکننده در سبک شناسی گفتمانی قصاید ناصرخسرو»، دو ماهنامه جستارهای زبانی، (4) 7، صص 175- 193.
• دایک، تون آدریانوس فان. (1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، ترجمه پیروز ایزدی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، ص 17.
• درپر، مریم. (1391). سبک شناسی انتقادی رویکردی نوین در بررسی سبک براساس تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علم، ص 63.
• رضویان، حسین. (1393). «سبک شناسی زبانی داستان های کوتاه جلال آل احمد»، نشریه مطالعات زبانی بلاغی، (9) 5، صص 131- 146.
• زمرّدی، حمیرا، مجد، امید و سیدزاده، نسرین (1396). «سبک شناسی قصاید شهریار»، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (3) 10، صص 171- 190.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1389). موسیقی شعر، تهران: آگاه، ص 99.
• شمیسا، سیروس. (1380). کلیات سبک شناسی، تهران: فردوس، ص 18.
• صفوی، کورش. (1360). درآمدی بر زبانشناسی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، صص 62- 63.
• غیاثی، محمدتقی. (1368). درآمدی بر سبک شناسی ساختاری، تهران: شعله اندیشه، ص 179.
• فتوحی، محمود. (1388). «سبک شناسی ادبی، سرشت سخن ادبی، برجستگی و شخصی سازی زبان»، فصلنامه زبان و ادبیات پارسی، شماره 41، صص 23- 40.
• فتوحی، محمود. (1390). سبک شناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن، ص 295.
• گرین، ویلفرد و دیگران. (1376). مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: نیلوفر، ص 281.
• لوریا، الکساندر. (1390). زبان و شناخت، ترجمه حبیب الله قاسم زاده، تهران: ارجمند، ص 82.
• مقدادی، بهرام. (1374). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز، صص 17- 18.
• مکاریک، ایرنا ریما. (1390). دانشنامه نظریه های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: هرمس، ص 137.
• میهنی، محمدبن منور. (1376). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، جلد 1، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ص دویست و سه و 530.
• ناتل خانلری، پرویز (1366). تاریخ زبان فارسی، جلد 2، تهران: نشر نو، ص 235.
• ولک، رنه. (1379). تاریخ نقد جدید، جلد 2، ترجمه سعید ارباب شیروانی، تهران: نیلوفر، ص 17.
• ولک، رنه و اوستین وارن. (1382). نظریه ادبیات، ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی، ص 197.
• یارمحمدی، لطف الله. (1383). گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس، ص 134.