ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

تأثیر اشعار برگزیده بر سبک تاریخ‌نگاری در دو کتاب تاریخ الجایتو و احیاءالملوک

صفحه (161 - 178)
سمیرا سام‌زاده ، داریوش کاظمی (نویسنده مسئول)، محمد حجت
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: استفاده از اشعار فارسی در تاریخ نگاری ایرانی، قدمتی هزارساله دارد. اغلب مورخان ایرانی، افرادی آشنا با فنون ادبی بوده اند و بکارگیری شعر درضمن پرداختن به حوادث تاریخی و ثبت وقایع مربوط به پادشاهان و حکمرانان منطقه، بمنظور تلطیف کلام و یا اظهار دانش ادبی توسط تاریخ نویسان مرسوم بوده است. همچنین سرودن اشعار توسط خود مؤلف و استفاده از شعر شاعران دیگر با کارکردهای روایی، وصفی و اخلاقی و در مواردی ثبت ماده تاریخ، نیز در این بین به چشم میخورد. لذا در این پژوهش کارکرد اشعار بکاررفته در دو اثر تاریخی «تاریخ الجایتو» از دوره مغول و «احیاءالملوک» از دورۀ صفوی بررسی میشود تا سبک شخصی این نویسندگان و بسامد کارکردهای مذکور در آثار آنان کشف شود.

روش مطالعه: این جستار به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای انجام شده است.

یافته ها: با بررسی هر دو اثر تاریخی مشخص شد در تاریخ الجایتو، ترجیح مورخ، استفاده از اشعار روایی با رویکردی مذهبی و قالب قطعه بوده است. در احیاءالملوک نیز ترجیح مورخ اشعار وصفی با رویکرد مذهبی و عرفانی است. نویسنده احیاءءالملوک، قالب مثنوی را بر دیگر قالبهای شعری ترجیح داده است.

نتیجه گیری: نتایج این پژوهش حاکی از آن است که کاشانی در انتخاب اشعار در بیشتر موارد، شباهت زمینه ای شعر منتخب را با حادثه یا رویداد اشاره شده در متن، مدنظر داشته است. این انتخاب، دلالت بر اشراف نویسنده بر ادبیات منظوم ایران دارد. مؤلف احیاءالملوک نیز با انتخاب اشعار شاعران سرزمین اجدادی خویش (سیستان) سعی در شناساندن و معرفی آنان داشته است. وجه اشتراک هر دو اثر، بسامد بالای استفاده از اشعار حکیم فردوسی توسی است که میتواند بیانگر علاقۀ مؤلفان به فضای حماسی شاهنامه و القای اشتراکات ممدوح موردنظر با قهرمانان شاهنامه باشد.

کلمات کلیدی
سبک شناسی , تاریخ الجایتو , احیاءالملوک , کارکرد شعر.

• بازورث، ادموند (1348). «شواهد شعری در تاریخ مسعودی»، نامۀ فرهنگستان، ترجمۀ مسعودی (1) 7، (پیاپی 25)، صص 158-180.
• بهار، محمدتقی (1356). «شعر خوب»، دانشکدۀ شعر، شمارۀ 7، صص 125- 126.
• تمیم داری، احمد. (1379) تاریخ ادب پارسی. تهران: نشر بین المللی الهدی.
• ثمینی، نغمه. (1379) عشق و شعبده (پژوهشی در هزارویک شب). تهران: نشر مرکز.
• زرین کوب، عبدالحسین (1379). شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، چاپ هشتم، تهران: علمی.
• سیستانى، ملک شاه حسین (1383) احیاءالملوک، تاریخ سیستان تا عصر صفوى، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1379). زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1388). ادوار شعر فارسی، تهران: سخن.
• شمیسا، سیروس، (1393). سبک شناسی شعر، چاپ ششم، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس، (1393). سبک شناسی نثر، چاپ سوم، تهران. میترا.
• صفا ذبیح الله، (1393). تاریخ ادبیات در ایران، ج 2و 3، بخش دوم، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
• علوی زاده، فرزانه و دیگران، (1389). «نقش ابیات شاهنامه در انسجام متنی تاریخ جهانگشا»، جستارهای ادبی، زمستان، شماره 171.
• کاشانى، عبدالله بن علی، (1384). تاریخ اولجایتو، مصحح: همبلی م، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• گریس، ویلیام جوزف، (1367). ادبیات و بازتاب آن، ترجمۀ بهروز عزب دفتری، تبریز: نیما.
• مسبوق، سیدمهدی و دلشاد، شهرام، (1397) «بررسی تطبیقی کارکردهای شعر در تاریخ بیهقی و تاریخ فخری»، مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، (1) 10، صص 175-192.
• ناتل خانلری، پرویز، (1367). وزن شعر فارسی، چاپ دوم، تهران: توس.
• نظامی عروضی، (1375). چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، شرح و توضیح محمد معین، چاپ مکرر، تهران: دیبا.