ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

بازتاب خرافه گرایی و مؤلفه های آن در شعر شاعران عصر صفوی

صفحه (141 - 160)
محسن رستمی ، هادی بیاتی (نویسنده مسئول)، محمدحسن رازنهان
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: آثار شاعران عصر صفوی بدلیل پیوستگی با توده مردم، آیینۀ تمام نمای اوضاع اجتماعی این عصر است. با جدایی شاعران از دربار در عهد صفویان و پیوستن آنان به دیگر شهروندان، موضوع شعر این گویندگان نیز تغییر یافت و از آن پس استعداد شعری اینان درجهت بیان آداب و رسوم و باور‌های اجتماعی شهروندان عادی ایران به کار گرفته شد. این جستار بر آن است با بررسی اشعار شاعران این عهد، به این پرسش پاسخ دهد که کدام باور‌ها و عقاید و آداب اجتماعی خرافی، بیشتر ذهن شهروندان این روزگار را به خود مشغول داشته و انعکاس این امور در نزد شاعران تا چه اندازه بوده است؟

روش مطالعه: روش پژوهش حاضر توصیفی ـ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، اسنادی (کتابخانه ای) است.

یافته ها: یافته های پژوهش حاکی از آن است که باور‌ها و عقاید خرافی مانند اعتقاد به چشم‌زخم و تأثیر ستارگان و سیارات بر حال و سرنوشت انسانها و روی آوردن به شیوه های مختلف دفع چشم‌زخم، همچنین انواع سحر و جادو‌گری و پناه بردن به رمالان و فال‌گیران برای در امان ماندن از آسیب چشم شور و رهایی از طالع شوم نه تنها زندگی مردم را تحت‌تأثیر قرار داده، بلکه قلب و روح پادشاهان این مملکت را نیز تسخیر نموده است و کثرت این مضامین در دواوین شعرای این عهد دلیلی آشکار بر این مدعا است.

نتیجه گیری: اشارۀ این شاعران به باورهای خرافی و عامیانه در این دوره حاکی از آن است که این باورها در تمامی امور مذهبی، سیاسی و اجتماعی این عصر گسترش پیدا کرده است. در این راستا نقش پادشاهان و حاکمان صفوی را نباید در این واقعیت نادیده گرفت؛ چراکه اعتقاد آنها به این امور موجب شده بود تا حدی با این خرافات درگیر باشند؛ تا جایی که هرکدام منجم مخصوصی به همراه خود داشتند تا سعد و نحس بودن انجام امور سیاسی و اجتماعی را برای آنان بیان کنند.

کلمات کلیدی
خرافه گرایی , صفوی , شاعران , اوضاع اجتماعی.

• قرآن کریم.
• انوشه، حسن، (1376)، فرهنگ‌نامۀ‌ ادب فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• آرتیمانی، سید‌محمد ‌میر ‌رضی‌الدین، (1361)، دیوان آرتیمانی، به کوشش محمد‌علی امامی، تهران: کتابفروشی خیام.
• آملی، طالب، (1346)، کلیات دیوان ملک‌الشعرا طالب آملی، به تصحیح و تحشیۀ‌ سیدمحمد طاهری‌شهاب، تهران: کتابخانۀ‌ سنایی.
• پادشاه ، محمد، (1335)، فرهنگ آنندراج، فرهنگ جامع فارسی زیر نظر محمد دبیر‌سیاقی، تهران: کتاب‌فروشی خیام.
• پارسا‌دوست، منوچهر، (1377)، شاه طهماسب اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• احمدپناهی‌ سمنانی، محمد‌، (1374)، شاه عباس کبیر (مرد هزارچهره)، چ ‌نهم، تهران: کتاب نمونه.
• تاورنیه، ژان‌باتیست، (1363)، سفر‌نامۀ‌ تاورنیه، ترجمۀ ابو‌تراب نوری، چ ‌سوم، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• خزاعی، سمیه، (1392)، «سیمای جامعۀ‌ ایران در دیوان طالب آملی» پایان‌نامۀ‌ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان، دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی.
• خلف ‌تبریزی، محمد‌حسین، (1342)، فرهنگ فارسی برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، ج 4، تهران: نشر ابن سینا.
• دهخدا، علی‌اکبر، (1385)، لغتنامه، ج6، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• زرگری، فاطمه، (1393)، «تأثیر باور‌ها و نگرشهای نجومی بر اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در سده های چهارم تا نهم ه.ق» مطالعات اسلامی تاریخ و فرهنگ، (93) 46.
• سنجر کاشانی، محمد ‌هاشم بن حیدر، (1388)، دیوان سنجر کاشانی، به تصحیح و تحقیق حسن عاطفی و عباس بهنیا، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• شاردن، ژان، (1335)، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، ج3، تهران: امیر‌کبیر.
• شفیعیون، سعید، (بی تا)، کلیات زلالی خوانساری، تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• شیری، مریم، (1387)، بررسی و تحلیل مقایسه ای فرهنگ عامه در دیوان عرفی شیرازی و کلیم کاشانی، پایان‌نامۀ‌ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
• صائب تبریزی، محمد‌علی، (1370)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمد قهرمان 6‌ جلد، تهران: علمی و فرهنگی.
• صرفی، محمدرضا، (1383)، «بازتاب باورهای خرافی در مثنوی»، نشریۀ‌ دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه باهنر کرمان، دورۀ‌ جدید، شمارۀ 15، پیاپی 12.
• عرفی شیرازی، جمال‌الدین ‌محمد، (1378)، کلیات عرفی شیرازی، به کوشش محمد‌ولی الحق ‌انصاری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• عفیفی، رحیم، (1383)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته های پهلوی، چ ‌دوم، تهران: توس.
• غفاری، احمدبن محمد، (1404)، تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرس‌گیلانی، تهران: کتابفروشی حافظ.
• فرانکلین، ویلیام، (1358)، مشاهدات سفر از بنگال، ترجمۀ‌ محسن جاویدان، تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ایران، مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.
• فریزر، جیمز جرج، (1388)، شاخۀ‌ زرین پژوهشی در جادو و دین، ویرایش و مقدمۀ‌ رابرت فریزر، ترجمۀ‌ کاظم فیروزمند، چ ‌ششم، تهران: آگاه.
• کلیم کاشانی (همدانی)، ابوطالب، (1336)، دیوان کلیم کاشانی، تصحیح پرتو بیضایی، تهران: کتابفروشی خیام.
• گلچین معانی، احمد، (1356)، فرهنگ اشعار صائب، تهران: مؤسسۀ‌ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• ماسه، هانری، (1355)، آداب و معتقدات ایرانی، ترجمۀ‌ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
• متینی، جلال، (بهار 2536)، «برخی بازیها و سرگرمیهای رایج در ایران در روزگاران پیشین»، مجلۀ‌ دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، (2) 13.
• محتشم کاشانی، کمال ‌الدین، (1380)، دیوان محتشم کاشانی، تصحیح و تعلیقات عبد‌الحسین نوایی و مهدی صدری، تهران: میراث مکتوب.
• مصفا، ابوالفضل، (1366)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران: مؤسسۀ‌ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• مطهری، سیدمرتضی، (1384)، مجموعه آثار، ج27، تهران: صدرا.
• مکارم شیرازی، ناصر، (1362)، تفسیر نمونه، ج24، تهران: نشر دارالکتب اسلامیه.
• موسی پور، ابراهیم، (1387)، دوازده + یک‌: سیزده پژوهش‌ دربا‌رۀ طلسم‌، تعویذ و جادو، تهران: کتاب مرجع.
• نظیری نیشابوری، محمد‌حسین، (1340)، دیوان اشعار نظیری نیشابوری، تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیر‌کبیر و زوار.
• نعمت‌الله ولی، عبد‌الله، (1380)، دیوان شاه ‌نعمت ‌الله ولی، به کوشش عباس خیاط زاده، کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.
• وارینگ، فیلیپ، (1384)، فرهنگ خرافات و تعبیر خواب، ترجمۀ‌ احمد حجاران، تهران: درسا.
• واعظ‌کاشفی، ملاحسین، (1302)، اسرار قاسمی، چاپ سنگی، تهران: چاپخانۀ‌ فتح الکریم.
• وحشی بافقی، کمال الدین، (2536)، دیوان کامل وحشی بافقی، تصحیح حسین نخعی، تهران: چاپخانۀ‌ سپهر.
• هدایت، صادق، (2536)، نیرنگستان، تهران: جاویدان.
• یاحقی، محمد‌جعفر، (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان واره در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
• الئاریوس، آدام، (1380)، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران: ابتکار نو.