ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

بررسی متن شمائل الاتقیا و رذایل الاشقیا مبتنی بر طریقت چشتیه (متنی از سدۀ هشتم هجری)

صفحه (299 - 320)
زهرا رحیمی ، محمد رضایی (نویسنده مسئول)، قدرت‌الله خیاطیان
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: موضوع و زمینۀ پژوهش پیشِ‌رو معرفی نسخۀ خطی شمائل الاتقیا و رذایل الاشقیا اثر رکن‌الدین دبیر‌ کاشانی در طریقت چشتیه میباشد. چشتیه در تصوّف منسوب به پیران و مشایخ چشت ناحیه ای در خراسان قدیم است که بعنوان طریقتی تأثیرگذار نه تنها در ایران بلکه در شبه قارۀ هند نیز از پیروان زیادی برخوردار بوده است. مبانی عرفانی این طریقت صوفیانه را بزرگان و مشایخ پرآوازه ای مانند معین‌الدین چشتی، نظام‌الدین اولیا، برهان‌الدین غریب و دیگر بزرگان این سلسله مدوّن کرده اند. بخش اعظمی از آراء و عقاید چشتیه در قالب «ملفوظات» سخنان بزرگان و مشایخ طریقت مذکور است که توسط مریدان آنان گردآوری شده است. در این جستار هدف اصلی، بررسی و واکاوی آراء و اندیشه های عرفان طریقت چشتیه در رسالۀ مذکور است.

روش مطالعه: جستار پیش‌ رو به روش توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای سندکاوی و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است و با بررسی نسخۀ موجود از رسالۀ شمایل الاتقیاو رذایل الاشقیا،[1] به تحلیل اندیشه های عرفان چشتیه در این اثر خواهد پرداخت.

یافته ها‌: در رسالۀ «شمایل الاتقیا» اثر رکن‌الدین کاشانی ملقب به «دبیر معنوی» که از صوفیان طریقت مذکور در قرن هشتم هجری است، آموزه ها و تعالیم شفاهی صوفیانۀ چشتیه به رشتۀ تحریر درآمده است. نویسنده سعی نموده تعالیم این طریقت را بدرستی انتقال دهد. از رسالۀ شمایل الاتقیا تاکنون یک نسخۀ چاپ سنگی به سال 1347 هـ . ق حیدرآباد دکن و چندین نسخۀ غیرچاپی موجود است.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاکی از آن است که توجه به تصوّف عملی، ذکر، کرامت، توبه، بیعت، ارتباط مرید و مراد، یقظه و بیداری، آداب خرقه پوشی و سماع از جمله مواردی است که رکن الدین دبیر کاشانی بعنوان اهمّ آداب و رسوم طریقت چشتیه در رسالۀ خویش مدّ نظر قرار داده است.

کلمات کلیدی
طریقت چشتیه , نثر قرن هشتم , شمائل الاتقیا و رذایل الاشقیا , رکن الدین کاشانی , نسخه خطّی

• آریا. غلامعلی (1383). طریقه چشتیه هند و پاکستان. تهران: زوار.
• آریا. غلامعلی (1387). تصوّف در شبه قارۀ هند. دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی. ص 105،160،835.
• اسفزاری. معین الدین محمد (1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات. به تصحیح سیدمحمد کاظم امام. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص104.
• بادنج. معصومه (1386). چشت شریف. دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرۀ المعارف اسلامی، ص11.
• چشتی صابری. مولوی محمد (1902). ازاله القناع من وجوه السماع. لکنهو: منشی نولکشور.
• چشتی. شیخ الله دیه بن شیخ عبدالرحیم (1385). خواجگان چشت سیر الاقطاب (مجموعۀ زندگینامه های مشایخ چشتیه). مقدمه و تصحیح: محمد سرور مولایی. تهران: قلم، ص 76.
• چشتی. عبدالرحمان بن عبدالرسول (بی‌تا). نسخۀ لوح فشرده. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ص885.
• حسینی. سیدمحمد اکبر (1356 هـ .ق). رسالۀ معرفت سلوک. لکنهو. مطبع نول کشور، صص 93 و 153.
• دبیر‌ کاشانی خلدآبادی، رکن‌الدین بن عمادالدین (1347 هـ .ق). شمایل الاتقیا، به اهتمام مولوی حکیم غلام مرتضی. حیدرآباد دکن: مطبوعه اشرف پریس (نسخه اساس).
• دهخدا. علی اکبر (1373). لغتنامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رضوی. سیداطهر (1386). «تصوّف در شبه قارۀ هند. سلسله ها و شعر معنوی به زبانهای محلی». ترجمۀ فاطمه شاه حسینی. ماهنامۀ پژوهشی اطلاعات و حکمت و معرفت. سال دهم. صص 39 ـ46.
• رضوی. سیداطهر (1380). تاریخ تصوّف در هند. ترجمۀ منصور معتمدی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص 40،117، 158، 263.
• سجزی. امیرحسین (1390). فواید الفؤاد؛ ملفوظات حضرت خواجه نظام‌الدین اولیاء. تصحیح و توضیح توفیق. هـ .سبحانی. تهران: مؤسسۀ انتشارات عرفان.
• سیفی هروی. سیف بن محمد (1381). پیراستۀ تاریخنامۀ هرات. به کوشش محمد آصف فکرت. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، ص148.
• شکرگنج. شیخ فریدالدین (1306 هـ .ق). فواید السالکین. دهلی: کتابخانه انجمن ترقی اردو، ص3.
• شمس. محمدجواد (1367). برهان‌الدین غریب. دانشنامۀ بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، ص12.
• صباح‌الدین عبدالرحمن (990 م). بزم صوفیه. جلد 1. پاکستان: اسلام آباد 291. ر. ک: htt:--Fa.wikiFeqh.ir.
• فتحی مرنست. شمسعلی (1399). رسالۀ دکتری طریقت عشق و مدارا: مقایسۀ تعالیم عرفانی شیخ نظام‌الدین اولیا با کبیر. دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی. راهنما: محمد‌رضا عدلی.
• فریامنش. مسعود و ارنست. کارل (1393)، «مکتوب شدن تعالیم شفاهی در طریقۀ چشتیۀ متقدم». آینۀ پژوهش. (4) 25، صص 5-14.
• کیایی. محسن (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری، ص452.
• کیخای فرزانه. احمدرضا و سلیمی خراشاد، سودابه (1394). «دیدگاه عرفانی خواجه معین چشتی بر اساس دیوان منسوب به وی» فصلنامۀ مطالعات شبه قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان. (23) 7، صص 97ـ116.
• گیسودراز. سیدمحمد (1350 هـ .ق). اسمار الاسرار. حیدرآباد دکن: مطبع استیم پریس. (نسخۀ الکترونیکی). 81.
• گیسودراز. سیدمحمد (1362 هـ .ق). مکتوبات. حیدرآباد دکن: مطبع پریس، ص 123.
• لعل بدخشی. میرزا لعل بیگ (1376). ثمرات القدس من شجرات الانس. مقدمه و تصحیح سیدکمال حاج سیدجوادی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 176، 514،515.
• مایل هروی. نجیب (1379). «شیوه های احیای متون سرای اهل قلم» (میزگرد). آینۀ میراث، شمارۀ 9. صص 110 ـ 115.
• مجتبایی. فتح الله (1377). اسلام در شبه قارۀ هند و پاکستان. دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، صص 59، 68.
• نصیری جوزقانی، عبدالرئوف و همکاران (1394). «سیر تاریخی ـ فکری طریقت چشتیه از آغاز تا پایان اعتلای آن». فصلنامۀ علمی پژوهشی پژوهشنامۀ خراسان بزرگ. (21) 6، صص 107 ـ 120.
• نظام‌الدین اولیاء. محمد (1309 ه.ق). راحۀ القلوب. دهلی: مطبع مجتبایی، صص13-55.
• نهاوندی. عبدالباقی (1925 م). مآثر رحیمی. به کوشش محمد هدایت حسین. کلکته: نشر کلکته، ص 347.
• هندوشاه استرآبادی. محمدقاسم (1388). تاریخ فرشته، (4 جلد). ویراستۀ محمدرضا نصیری و حکیمه دسترنجی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.