ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 8، آبان 1401 ، شماره پی در پی 78

کاربرد هنری دانش پزشکی در دیوان خاقانی

صفحه (1 - 23)
سهیلا رجایی ، رقیه رضایی (نویسنده مسئول)، حسین پارسایی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: استفاده از اصطلاحات علوم و دانشهای مختلف در ابداع مضامین و آفرینش صور خیال یکی از شیوه های شاعران در بیان آراء و تبیین اندیشه های ذهنی است. یکی از این علوم، پزشکی است که در ادبیات نمود خاصی پیدا کرده است و شاعران سبک آذربایجانی بویژه خاقانی اشعار فراوانی در ارتباط با این دانش سروده اند. وی به مناسبت از بیمارها، داروها و درمانها سخن گفته که بدون آگاهی از طب و اصطلاحات دانش پزشکی فهم سروده های وی دشوار و پیچیده میشود. هدف از انجام این پژوهش پی ‌بردن به میزان استفاده از کلمات و اصطلاحات این دانش و کاربردهای هنری آن در دیوان خاقانی شروانی و نیز آگاهی از اهداف شاعر از بکار بردن این دانش است.

روش مطالعه: جستار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای به تحقیق دربارۀ اصطلاحات پزشکی در دیوان خاقانی پرداخته و نمودار فراوانی نیز رسم شده است.

یافته ها: در دیوان خاقانی انواع اطلاعات پزشکی اعم از انواع بیماریها، داروها و درمانها، لوازم پزشکی، مشاغل و حتی باورهای مرتبط با آن سخن بمیان آمده است. خاقانی با استفاده از انواع آرایه های بیانی (تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز) و صنایع بدیعی، چه لفظی (تکرار، انواع جناس، جناس، تصدیر) و چه معنوی (ایهام، حسن تعلیل، تضاد، تشخیص، لف و نشر، مراعات نظیر (تناسب)، اسلوب معادله، پارادوکس و ...)، تصاویر شعری خود را هنریتر ساخته است. همچنین خاقانی از بکار بردن این اصطلاحات اهداف گوناگونی را دنبال کرده است که انعکاس اطلاعات دانش پزشکی خود به مخاطب، توصیف معشوق، مدح، نکوهش دشمنان و مخالفان، نکوهش فلک، توصیف طبیعت و مرثیۀ فرزند مهمترین این اهداف بشمار می‌آید.

نتیجه گیری: خاقانی در دانش طب و پزشکی اطلاعات وسیعی داشته و از امراض و بیماریهای عهد خود آگاهی داشته است. او با خواص انواع داروها و تأثیر آنها در درمان بیماران و نیز شیوۀ‎ درمان بیماریها آشنا بوده است؛ بنابراین بدون آگاهی از آن درک و فهم اشعارش برای مخاطبانی که از این دانش بی‌اطلاعند دشوار و دیریاب خواهد شد. شاعر شروان با بکارگیری مبتکرانه و خلاقانۀ این دانش و آراستن آن با انواع صناعات بیانی و بدیعی، در توصیفات خود موفقیت بیشتری یافته و با این کار مهارت و استادی خود را به اثبات رسانده است.

کلمات کلیدی
دانش پزشکی , داروها , بیماریها , خاقانی , دیوان اشعار , آرایه‎های بیانی , صنایع بدیعی

• اختیارات بدیعی، انصاری شیرازی، علی‌بن‌حسین، (1371)، تصحیح محمدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی.
• ایهام تناسب در قصاید خاقانی، حیدری، علی و فروغی پویا، اعظم، (1390)، مجلۀ بوستان ادب دانشگاه شیراز (4) 3، صص 45-66.
• برهان قاطع، خلف تبریزی، محمّدحسین‌بن‌ خلف، (1342)، به اهتمام محمد معین، تهران: ابن‌سینا.
• بزم دیرینه عروس، معدن‌کن، معصومه، (1394)، تهران: نشر مرکز.
• بیان، شمیسا، سیروس، (1370)، تهران: فردوس.
• پری؛ تحقیقی در حاشیۀ اسطوره شناسی تطبیقی، سرکاراتی، بهمن، (1350)، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز (1-4) 23، صص 1- 32.
• پزشکی‌نامه، نفیسی (ناظم‌الأطبا)، علی اکبر، (1317)، تهران: کتابفروشی خیام.
• پنجنوش سلامت، ماهیار، عباس، (1384)، کرج: جام گل.
• تاریخ تمدّن و فرهنگ در ایران از اسلام تا صفویه، تاج‌بخش، احمد، (1381)، شیراز: نوید.
• تحفۀ حکیم مؤمن یا تحفه المؤمنین، حسینی، محمّد مؤمن، (1373)، مقدّمۀ محمود نجم‌آبادی، تهران: کتابفروشی مصطفوی.
• خاقانی شروانی حیات، زمان و محیط او، کندلی هریسچی، غفار، (1374)، ترجمۀ میرهدایت حصاری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• دیوان، خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل، (1368)، به اهتمام ضیاء‌الدین سجادی، تهران: زوار.
• سبک‌شناسی نظم، شمیسا، سیروس، (1382)، تهران: فردوس.
• غیاث‌اللغات، رامپوری، غیاث‌الدین محمّد، (1365)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: معرفت.
• فرهنگ نفیسی، نفیسی (ناظم‌الأطبا)، علی اکبر، (1343)، تهران: کتابفروشی خیام.
• قانون در طب، ابن سینا، (1370)، ترجمۀ عبدالرّحمن شرفکندی هه ژار، تهران: سروش.
• کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تهانوی، محمّدعلی‌بن‌علی، (1376)، ترجمۀ جورج زیناتی و عبدالله خالدی، تهران: سپاس.
• کلید ورود به طب قدیم، خدادادی، جمشید، (1388)، تهران: مؤسسۀ نشر شهر.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر، (1372)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• نقد و شرح قصاید خاقانی بر اساس تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، استعلامی، محمّد، (1387)، تهران: زوار.
• هدایه المتعلّمین فی طب، اخوینی، ابوبکر، (1344)، به اهتمام جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد.