ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

آموزه های تعلیمی و شگردهای آن در «صفاء القلوب» و «نان و حلوا» با رویکرد غایتگرایی

صفحه (23 - 45)
آیت شوکتی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات تعلیمی وسیله ای برای ارائه آموزه های اخلاقی و تربیتی است تا در سایه توجّه به آنها، بتوان به سعادت و خوشبختی دست یافت. از دیرباز بخش عمده ای از اشعار فارسی در گروِ گیراترین مضامین اخلاقی و تربیتی بوده که پند و اندرزهای شایانی درون آنها نهفته است. نان و حلوای شیخ بهایی یکی از همین آثار اخلاقی ارزنده ای است که در دوره صفوی تألیف شده است. حزین شیروانی از شعرای دوره قاجار بود که صفاء القلوب را به پیروی از نان و حلوا با مضامین تعلیمی سروده است. این پژوهش در صدد پاسخگویی به این پرسش است که این دو اثر، متضمن چه نکات اخلاقی بوده و از چه شگردهایی بهره برده اند؛ همچنین چه سنخیّتی بین این دو اثر با نظریه غایتگرایی و اخلاق اسلامی است.

روش مطالعه: نگارنده در راستای رسیدن به این هدف، به روش اسنادی، توصیفی-تحلیلی و آماری و براساس مطالعات کتابخانه ای، آموزه های تعلیمی را در دو بخش ایجابی و سلبی بررسی کرده و درنهایت شگردهای مورداستفاده را نشان داده است.

یافته ها: دستاورد پژوهش نشانگر بازتاب گسترده ادب تعلیمی و اخلاق در دو اثر مورد مطالعه است. در کل دو اثر، 5 مورد ایجابی (قناعت، راستی، عصمت، صبر و توکّل) و 16 مورد سلبی (دوری از مال حرام، دوری از دعوی زهد، دوری از تدریس برای افسون عوام، دوری از اسباب دنیوی، دوری از قرب پادشاه، دوری از مناصب دنیوی، دوری از زبان پردازی، دوری از مصاحبت افراد ناشایست، دوری از عبادت برای بهشت، پرهیز از کجروی، دوری از حق ناشناسی، عدم پیروی از نفس، دوری از زنا، دوری از تکبّر و دوری از ریا) بکار رفته که در مقایسه نمونه های دو اثر، 5 مورد مشترک (2 مورد ایجابی: دعوت به قناعت، دعوت به توکّل و 3 مورد سلبی: دوری از مال حرام، دعوت به سکوت و خاموشی و دوری از ریا) دیده میشود.

نتیجه گیری: قسمت سلبی آموزه ها بر بخش ایجابی سنگینی دارد و امر و نهی، سؤال و جواب، قصه گویی، تمثیل، استفاده از آیات و احادیث و خطابهای محترمانه، از ابزار مورداستفاده در این دو اثر بوده است. نتایج ارائه شده در توصیه های اخلاقی، دلیلی بر همسویی هر دو اثر با نظریۀ غایتگرایی و انطباق آن با اخلاق اسلامی است.

کلمات کلیدی
غایتگرایی , اخلاق اسلامی , ادبیات تعلیمی , صفاء القلوب , نان و حلوا

• قرآن
• نهج البلاغه
• از مسئله محوری تا فضیلت گرایی. پینکافس، ادموند (1382) ترجمۀ سیدمحمدرضا حسینی و مهدی علیپور، قم: دفتر نشر معارف.
• اصول و فلسفۀ تعلیم و تربیت. شریعتمداری، علی. (1362) تهران: امیرکبیر.
• امثال و حکم. دهخدا، علی اکبر. (1383). ج1، تهران: امیرکبیر.
• الحدیث- روایات تربیتی. فلسفی، محمّدتقی. (1368) تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• انواع ادبی. شمیسا، سیروس (1383). تهران: میترا.
• انواع شعر فارسی، رستگار فسایی، منصور. (1380) چاپ دوم، شیراز: نوید.
• بصیرت اخلاقی. مک ناوتن، دیوید (1380). ترجمۀ محمود فتحعلی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• دیوان، شیروانی، عبدالرحیم. 474. نسخه خطّی: تبریز: کتابخانه ملّی.
• علل الشرایع، شیخ صدوق. (1385) ج1: قم: داوری.
• فرهنگ لغت، معین، محمد. (1363) چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
• فلسفۀ اخلاق. فرانکنا، ویلیام. (1376). ترجمۀ هادی صادقی، قم: طه.
• کیمیای سعادت. غزّالی، ابوحامد امام محمّد. (1334) ج2، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• ماه در آب. موسوی، محسن. (1383). قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
• مسائل اخلاقی. پالمر، مایکل (1385) ترجمۀ علیرضا آل بویه، قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
• مسئلۀ باید و هست. جوادی، محسن. (1375) قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
• مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. کاشانی، عزّالدین (1372) چاپ چهارم، تهران: هما.
• نان و حلوا. شیخ بهایی، محمدبن حسین. (1385) تهران: آگاهان ایده.
• نهج الحق و کشف الصدق. حلّی، حسن بن یوسف. (1982) بیروت: دار الکتاب اللبنانی.