ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

بررسی تأثیر شاه شجاع بر اشعار حافظ و شعر قرن هشتم

صفحه (213 - 229)
زخرف خانی سمسکنده (نویسنده مسئول)، محمود عابدی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1400

چکیده

پیشینه و اهداف: شاه شجاع (733-786 ه.ق) سرآمدترین پادشاه خاندان مظفر و از بزرگترین پادشاهان قرن هشتم در ایران است. او به شعر و ادب و تربیت علما و شاعران علاقه داشته و بسیاری از آنان را در دربار خود گرد آورده بود. او مخاطب اصلی اشعار حافظ است. در این مقاله بر آنیم به نقش و تأثیر شاه شجاع بر اشعار حافظ بپردازیم. برای این منظور ضمن معرفی شاه شجاع و بیان نقش او در روند علمی و ادبی قرن هشتم، به ارائۀ دو غزل تازه یافت شده از او پرداختیم و این دو غزل را از نظر سبکی با دو غزل از حافظ که در استقبال از همین دو غزل شاه شجاع سروده شده است، مقایسه کردیم.

روش مطالعه: پژوهش پیش رو مطالعه ای نظری به شیوۀ پژوهش کتابخانه ای است. محدوده و جامعۀ مورد مطالعه، کتابهای مربوط به تاریخ، ادبیات و شعر قرن هشتم و نیز نسخه های خطی‌ای بوده که اشعاری از شاه شجاع را در خود گنجانده است.

یافته ها: از شاه شجاع دیوانی شامل اشعار عربی و فارسی و نیز نامه هایی بجا مانده که از شناخت وی از شعر شاعران بزرگی چون سعدی و فردوسی حکایت دارد و حتی اشعاری از این شاعران را تضمین کرده و دستی نیز در نقد شعر داشته است.

نتیجه گیری: شاه شجاع بعنوان مخاطبی فرهیخته و اهل ذوق و ادب، علاوه بر فهمیدن اشعار حافظ و دیگر شاعران، در شکل گیری و نوع شعر آنها نیز بی تأثیر نبوده است؛ بگونه ای که حافظ دو غزل در استقبال از غزلهای او سروده است، سلمان ساوجی مطلع قصیدۀ خود را بدلیل انتقاد شاه شجاع تغییر داده و عزالدین مطهر پنج بیت از ابیات شاه شجاع را در قصیدۀ خود تضمین کرده است.

کلمات کلیدی
آل مظفر , شاه شجاع , شعر , قرن هشتم , حافظ

• از کوچۀ رندان. زرین کوب، عبدالحسین (1377) تهران: امیرکبیر.
• ایران در راه عصر جدید. تاریخ ایران از 1350 تا 1750. روبرت رویمر، هانس، (1380)، ترجمۀ آذر آهنجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. غنی، قاسم (1322) تهران: بانک ملی ایران.
• بیاض تاج الدین احمد وزیر. تاج الدین وزیر، احمدبن محمد، (1381) محقق علی زمانی علویجه، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
• تاریخ ادبیات در ایران. صفا، ذبیح الله (1372) تهران: فردوس.
• تاریخ الفی. تتوی، احمدبن نصرالله، قزوینی، آصف خان، (1382) مصحح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: علمی و فرهنگی.
• تاریخ آل مظفر. ستوده، حسینقلی (1385) تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• تاریخ آل مظفر. کتبی، محمود، (1364) به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
• تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا. میرخواند، محمدبن خاوندشاه، (1380) مصحح جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
• تذکرۀ هزار مزار، ترجمۀ شد الازار (مزارات شیراز). شیرازی، عیسی بن جنید (1364) تصحیح نورانی وصال، شیراز: کتابخانۀ احمدی.
• جامع مفیدی. مفید مستوفی، محمد (1385) به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
• جغرافیای تاریخی. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله (1375) محقق صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب.
• حافظ شیرین سخن. معین، محمد (1370) به کوشش مهدخت معین، تهران: معین.
• حبیب السیر. خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین (1380) زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
• خلاصۀ الاشعار و زبده الافکار، کتابخانۀ چشمۀ رحمت هندوستان، شمارۀ 84. لوح فشردۀ موجود در مجمع ذخایر اسلامی.
• دیوان حافظ (1366) به تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: اساطیر.
• دیوان سرایندگان قدیم در دستنویس تازه ای از خلاصه الاشعار. بشری، جواد (1388)، آیینۀ پژوهش، شمارۀ 120، ص ۱۱۹.
• دیوان، ساوجی، سلمان بن محمد (1336) به اهتمام منصور مشفق، تهران: صفی علیشاه.
• دیوان، عماد فقیه، علی بن محمود (1380) تصحیح یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان: انجمن آثار و مفاخر ملی استان کرمان.
• فارسنامۀ ناصری. فسایی، میرزاحسن (1382) تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
• فراید غیاثی. یوسف اهل، جلال الدین، 2536، به کوشش حشمت مؤید، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• کلیات. زاکانی، عبید (1390) تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: شهرزاد.
• کلیات. سعدی شیرازی، مصلح الدین (1385) به کوشش مظاهر مصفا، تهران: روزنه.
• کلیات، ساوجی، سلمان بن محمد (1389) تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
• مجموعه اشعار منتخبه به نام شاه شجاع، شمارۀ 512، کتابخانۀ کاخ موزۀ گلستان.
• مطلع سعدین و مجمع بحرین. سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1353) به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: طهوری.
• منتخب التواریخ معینی. نطنزی، معین الدین (1383) به اهتمام پروین استخری، تهران: اساطیر.
• منهج الطالبین فی معارف الصادقین، شمارۀ ف 137 دانشگاه تهران.
• مواهب الهی، در تاریخ آل مظفر. یزدی، معین الدین (1326) تصحیح سعید نفیسی، تهران: چاپخانۀ اقبال.