ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

بررسی عوامل ابهام آفرین در شعر نظامی

صفحه (101 - 122)
میرجلیل اکرمی ، یاسر عباس‌زاده نیاری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: هدف این تحقیق شناسایی، طبقه بندی و تحلیل عوامل ابهام آفرین در اشعار نظامی گنجوی است. بسامد ابهام در آثار نظامی تا حدی است که آن را تبدیل به نوعی مؤلفۀ سبکی کرده است. همین عامل زمینه ساز اختلاف در شروح و تفاسیر آثار وی شده است، بطوریکه کمتر صفحه ای از منظومه های او را میتوان نشان داد که میان شارحان در تعیین معنی کلمه، اصطلاح یا بیتی اختلافی وجود نداشته باشد.

روش مطالعه: پژوهش حاضر براساس روش تحلیلی-توصیفی ترتیب یافته است. با بررسی شروح، نسخ مختلف و تحقیقات مرتبط، نمونه هایی از اختلافات تفسیری در آثار نظامی جمع آوری و سپس عوامل ابهام آفرین استخراج و براساس داده های بدست‌آمده طبقه بندی و تحلیل شده است.

یافته ها: پاره ای از عوامل مکرراً موجب ابهام در آثار نظامی شده است: اختلاف نسخ، اقسام ضعف تألیف، مفردات غریب، اشارات علمی و تخصصی، اشارات به آیینهای عامیانه، استعارات و کنایات غریب و بعید، اطناب و وابستگیهای معنوی و ارتباط طولی ابیات.

نتیجه گیری: حضور پررنگ و یکجای مؤلفه های ابهامزا در عمدۀ قسمتهای آثار نظامی، سبب بروز تکثر و اختلاف قرائت و شروح متزاحم از آثار وی شده است. برخی اختلافات در شروح، زاییده کم دقتی یا عدم دسترسی شارح به معلومات جامع است. غالب ابهامات پرشمار موجود در آثار نظامی که منجر به اختلافات فراوان در شروح شده است، جنبۀ غیرهنری دارند و عمدتاً خللهایی در سطح زبانی و سپس فکری و ادبی زمینه ساز آن شده اند. اختلاف نسخ نیز عاملی برون متنی است که در تعامل و هم افزایی با عوامل درون متنی بر دامنۀ ابهامات می افزاید.

کلمات کلیدی
نظامی گنجوی , تعقید , مؤلفۀ سبکی , تفسیرپذیری , تکثر خوانش

• احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی (1378) زنجانی، برات، چاپ پنجم، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• اعتبار در تفسیر، ا د. هیرش (1395) ترجمۀ محمدحسین مختاری، قم: چاپ حکمت.
• بیان و معانی، شمیسا، سیروس (1383) ویرایش هشتم، تهران: فردوس.
• خسرو و شیرین، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1378) تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، ویرایش سوم، تهران: قطره.
• خسرو و شیرین، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1392) تصحیح بهروز ثروتیان، ویرایش دوم، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1391) تصحیح برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• سبک شناسی شعر، شمیسا، سیروس (1382) ویرایش نهم، تهران: فردوس.
• لیلی و مجنون، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1389) تصحیح بهروز ثروتیان، ویرایش دوم، تهران: امیرکبیر.
• لیلی و مجنون، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1390) تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، ویرایش دوازدهم، تهران: قطره.
• مخزن الاسرار، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1386) تصحیح بهروز ثروتیان، ویرایش دوم، تهران: امیرکبیر.
• مخزن الاسرار، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1386) تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، ویرایش دهم، تهران: قطره.
• مخزن الاسرار، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (بی تا) محمّدبن قوام بلخی، نسخۀ خطی، بی نا: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
• هفت پیکر، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1380) تصحیح برات زنجانی، ویرایش دوم، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• هفت پیکر، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1389) تصحیح بهروز ثروتیان، ویرایش دوم، تهران: امیرکبیر.
• هفت پیکر، نظامی گنجوی، یوسف بن الیاس (1389) تصحیح حسن وحید دستگردی، ویرایش دوم، تهران: زوار.