ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 3، خرداد 1401 ، شماره پی در پی 73

بررسی نامه های شاهنامۀ فردوسی از منظر سبک‌شناسی با تکیه بر ارکان، سطوح ارتباطی و انواع نامه ها

صفحه (179 - 197)
سیده فاطمه حسینی تبار ، عباس خیرآبادی (نویسنده مسئول)، حمیدرضا سلیمانیان ، محمود فیروزی مقدم
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: نامه یکی از وسایل برقراری ارتباط میان انسانهاست که از دیرباز مورد استفاده بوده است. نامه های موجود در منابع فارسی از جهات مختلف درخور مطالعه و تحقیق هستند. در شاهنامۀ فردوسی نیز که درحقیقت تاریخ قوم ایرانی پیش از اسلام آن ‏هم بشکل داستانهایی دل‏انگیز است، نامه نقش مؤثری داشته است. در این مقاله به بررسی سبک‌شناسی نامه ها در این اثر با تکیه بر ارکان، سطوح ارتباطی و انواع نامه ها پرداخته شده است.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: در هیچ‌یک از منظومه های داستانی و حماسی فارسی، تعداد و نقش نامه ها، قابل مقایسه با شاهنامۀ فردوسی نیست. در این اثر حماسی با ‌انواع مختلفی از نامه روبرو هستیم که در ساختار اغلب آنها میتوان پنج رکن 1- ستایش خداوند، 2- ذکر فرستنده و مخاطب نامه و ستایش او، 3- مقدمۀ متناسب با رکن اصلی نامه، 4- رکن اصلی نامه، و 5- خاتمۀ نامه را مشاهده کرد که نامه های موجود در آن با توجه به انواع و ارکان نامه، دارای ویژگیهای سبکی خاص و متفاوتی هستند.

نتیجه گیری: در نامه های شاهنامه، هماهنگی کاملی بین محتوای نامه ها و الفاظ و کلمات و عباراتی که در نامه ها استفاده شده اند، وجود دارد. در نامه هایی که حاوی خشم و خشونت هستند (مانند تهدیدنامه ها و بیم‌نامه ها) کلمات و عبارات خشن هستند و برعکس در نامه های دوستانه (مانند صلح‌نامه) از کلمات لطیف و عباراتی ملایم استفاده میشود. تعداد جملات معلوم بسیار بیشتر از جملات مجهول است و وجه خبری نیز بیشترین بسامد را از میان وجوه افعال داراست. در نامه های شاهنامه به ترتیب بسامد آرایه هایی مانند اغراق، تشبیه، استعاره و کنایه در بخشهای مختلف نامه ها بطور پراکنده وجود دارد. همچنین افکار و مضامین متنوعی در نامه ها درج شده است که از آن میان، آغاز نامه ها با یاد خداوند، ذکر صفات خداوند خصوصاً تأکید بر دو صفت آفرینندگی و خداوندی، ستایش از مخاطب، پند و اندرز، دعوت به دادگری، مفاخره و... به ترتیب بسامد بیشتری دارند.

کلمات کلیدی
نامه نگاری , شاهنامۀ فردوسی , سبک‌شناسی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• از رنگ گل تا رنج خار، سرامی، قدمعلی (1373) (شکل‌شناسی داستانهای شاهنامه) چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• ایران در زمان ساسانیان، کریستین سن، آرتور (1387) ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: نگاه.
• بیست و یک گفتار دربارۀ شاهنامۀ فردوسی، رستگار فسایی، منصور (1369) شیراز: نوید.
• جاذبه های فکری فردوسی، رنجبر، احمد (1363) تهران: امیرکبیر.
• درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، حمیدیان، سعید (1372) تهران: نشر مرکز.
• دستور مفصل امروز، فرشیدورد، خسرو (1382) تهران: سخن.
• دفتر عقل و آیت عشق، ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1385) چاپ دوم، تهران: طرح نو.
• زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، اسلامی ندوشن، محمدعلی (1385) چاپ هفتم، تهران: شرکت سهامی.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1387) براساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهاردهم، تهران: قطره.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383) چاپ نهم، تهران: آگه.
• فردوسی و شاهنامه، امین، سیدحسن (1389) تهران: دایره المعارف ایرانشناسی.
• فن نامه نگاری در زبان فارسی، دهقان، علی (1386) تهران: شایسته.
• فن نثر، خطیبی، حسین (1375) چاپ دوم، تهران: زوار.