ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 10، دی 1400 ، شماره پی در پی 68

بررسی سبک‌شناسی اشعار «محمدخان دشتی»

صفحه (19 - 34)
حیدر حاجیان ، مریم پرهیزگاری (نویسنده مسئول)، سیدمحمود سید صادقی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1399

چکیده

زمینه و هدف: یکی از ادوار سبک‌شناسی شعر فارسی، دوره ای موسوم به دورۀ بازگشت است. شاعران مکتب بازگشت، دارای سبک شخصی نیستند و تنها سبک شاعران کهن را تقلید کردند؛ اما گاه با همان شیوۀ تقلید، آثار بدیعی آفریدند. درنتیجه تأمل در چگونگی اقتفاهای آنان از شاعران پیشین میتواند نتایجی را برای ادب‌دوستان به ارمغان آورد. این مقاله یکی از شاعران دورۀ بازگشت به نام محمدخان دشتی را معرفی میکند و به بررسی ویژگیهای سبکی در اشعار وی میپردازد.

روش مطالعه: در این پژوهش، اشعار محمدخان دشتی با روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای ـ اسنادی از جهت ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری با روش تحلیل محتوای کیفی و کمّی بررسی میشود.

یافته ها: محمدخان دشتی از شعرای دورۀ دوم مکتب بازگشت محسوب میشود. مبنای کار وی بر تقلید صرف استوار است و اندک ابداع و نوآوری در آن دیده نمیشود. هم از نظر لفظ و شیوۀ بیان و هم از نظر محتوا و مضمون و توصیف، تنها سعی دارد به سرمشقهای خود نزدیک شود که البته در این راه تا حدودی موفق بوده ‌است.

نتیجه گیری: از حیث ساختار و قالب شعری، دو قالب قصیده و غزل، محل انعکاس مضامین غنایی این شاعر است. در دیوان وی از اوزان سنگین و مهجور خبری نیست و اوزان بکاررفته، همگی از اوزان کثیرالاستعمال است. وی در جناسهای خود از واژه های ساده استفاده کرده است و با استفاده از مصادیق تکرار بر موسیقی کلام خویش افزوده است. اکثر لغات در اشعار وی ساده و قابل فهم و دور از ابهام و پیچیدگی است. در سطح نحوی، کاربرد ویژگیهای دستوری فارسی کهن، موجب کهنگی زبان وی شده است. از نظر بلاغی و ادبی، آرایه های جناس و تشبیه بسامد بیشتری نسبت به دیگر آرایه ها دارد. استفاده از صنایعی مانند تناقض، تمثیل و اسلوب معادله، تأثیرپذیری او از سبک هندی (سبک ماقبل) را اثبات میکند. در سطح فکری، محمدخان سعی در بیان افکار دوران سعدی و حافظ دارد و مضامین عاشقانه، مدح و مرثیه از مهمترین درونمایه های اشعار اوست. اما با وجود تصدی منصب سیاسی، مسائل اجتماعی و سیاسی زمان شاعر، انعکاسی در اشعار وی ندارد.

کلمات کلیدی
محمدخان دشتی , سبک‌شناسی , دورۀ بازگشت , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری.

• ادبیات عامیانۀ استان بوشهر، رضایی عبداله، (1381)، بوشهر: شروع.
• ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1378)، تهران: نی.
• ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1387)، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• اهل ماتم، شریفیان، محسن، (1382)، آواها و آیین سوگواری در بوشهر، تهران: دیرین.
• حدیقه الشعرا، ‌دیوان بیگی شیرازی، سید احمد، (1364)، (ادب و فرهنگ در عصر قاجار)، به تصحیح عبدالحسین نوایی، جلد اول، تهران: زرین.
• خسرو و شیرین محمدخان و احمدخان دشتی، مالکی، هیبت‌الله، (1394)، شیراز: نوید.
• دیوان، دشتی، محمدخان بن حاجی‌خان، (1395)، به کوشش حسین جلال پور، تهران: بامداد نو.
• سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس، (1383)، چاپ هشتم، تهران: میترا.
• سبک‌شناسی، بهار، محمدتقی، (1384)، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
• سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس، (1381)، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
• شروه سرایی در جنوب ایران، باباچاهی، علی، (1396)، بوشهر: پاتیزه.
• شعر دشتی و دشتستان، زنگویی، عبدالمجید، (1364)، تهران: امیرکبیر.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس، (1378)، چاپ ششم، تهران: فردوس.
• مرآه الفصاحه، شیخ مفید (داور)، (1371) به تصحیح محمود طاووسی، شیراز: نوید.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس، (1374)، چاپ هفتم، تهران: فردوس.