ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 8، آبان 1400 ، شماره پی در پی 66

تحلیل ساختاری شیوه های داستان‌پردازی فخرالدّین عراقی در غزل-داستانها

صفحه (165 - 184)
هوشنگ محمدی افشار (نویسنده مسئول)، فیروز مردانی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: گاهی شاعر برای تأیید اهداف غزل، در میانۀ آن داستانی را هم روایت میکند که بدین نوع ادبی، غزل -داستان اطلاق میگردد. در این گونۀ شعر، سخنور مانند داستان سرا به بازنمایی یک حادثه و ماجرا میپردازد و برای روایت لحظه های عاطفی از شگردهای داستان‌پردازی بهره مند میگردد. از نخستین روزهای ظهور شعر فارسی، روایت ازجمله موضوعاتی بود که در شعر بکار میرفت و آمدن داستان در میانۀ غزل، به ظاهر نخست در شعر عطّار و پس از آن در غزلهای دیوان کبیر مولانا کاربرد فراوان داشته است. ازجمله ویژگیهای فخر الدّین ابراهیم همدانی مشهور به عراقی (688 -610) در گسترۀ غزلسرایی، بیان داستان و روایتِ لحظه های عاطفی و ناب در میانۀ غزلهاست. در این مقاله سعی گردیده است شیوه های برجستۀ بیان داستان در غزلهای «عراقی» طبقه بندی و توصیف و تحلیل شود تا خواننده با اهداف و انگیزه ها و ساز و کار ذهنی شاعر آشناتر گردد.

روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی-تحلیلی با رویکرد ادبیّات داستانی و روایت شناسانه، و شیوۀ گردآوری اطّلاعات، کتابخانه ای و براساس تحلیل محتوا است.

یافته ها: از مجموع 303 غزل در کلّیات دیوان عراقی تصحیح سعید نفیسی (1377)، 97 غزل-داستان شناخته شد که نسبت‌به کلّ غزلیّات شاعر، حدود یک سوم غزلهای وی را شامل میشود. تعداد 18 مورد از این گونه، به غزلهایی اختصاص دارد که عنصر برجستۀ آنها «گفتگو» است و 33 مورد به غزل -داستانهایی اختصاص دارد که مبتنی بر «حکایت» است.

نتیجه گیری: غزل-داستانهای عراقی از نوع داستان کوتاه و با زبانی ساده و مناسب با حالات عاشقانه و عرفانی بیان شده اند که در آنها یا تنها عنصر «گفتگو» غالب است، یا به توصیف حالات خود و معشوق میپردازد و یا گزارشی از واقعه ای روحانی را بازگو و بازنمایی میکند. عراقی با آگاهی از این موضوع که فضای غزل مناسب داستان‌پردازی نیست و محدودیتهای خاصّ خود را دارد، در غزل-داستانها به حاشیه پردازی مشغول نشده و با زبان ساده و موجز داستان را خلاصه و میان خواننده با داستان ارتباط مستقیم و مؤثّر برقرار کرده است.

کلمات کلیدی
فخرالدّین عراقی , غزل-داستان , تحلیل ساختاری , عناصر , شیوه های داستانپردازی

• آفاق غزل فارسی، صبور، داریوش (1370) چاپ دوم، تهران: گفتار.
• بررسی الگوهای روایت در غزل سعدی، فرهنگی، سهیلا و حمیدی اصل، پگاه (1397) پژوهشنامۀ ادب غنایی، (30) 16، صص142-127.
• بررسی ساختار روایی در غزل فارسی، حیدری، مریم (1386) متن پژوهشی ادبی، (31) 11، صص 38-24.
• بررسی عنصر شخصیّت در حکایتهای بوستان سعدی، صیّادکوه، اکبر و دیگران (1389) مجلّۀ بوستان ادب، (2) 2، صص 131-107.
• بوطیقای قصّه در غزلیّات شمس، گراوند، علی (1388) تهران: معین.
• تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح الله (1388) جلد 3-1، چاپ پانزدهم، تهران: فردوس.
• جنبه های رمان، فورستر، ادوارد مورگان (1357) ترجمۀ ابراهیم یونسی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• داستان و شخصیّت پردازی در داستان، عبدالّلهیان، حمید (1381) مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز، صص425-409.
• عناصر داستان، میرصادقی، جمال (1376) چاپ سوم، تهران: سخن.
• غزل روایی و خاستگاه آن در شعر فارسی، روحانی، رضا و منصوری، احمدرضا (1386) فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ هشتم، صص150-121.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما (1378) چاپ سوم، تهران: مروارید.
• فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سجّادی، سیّدجعفر (1373) چاپ دوم، تهران: طهوری.
• قصّه نویسی، براهنی، رضا (1393) چاپ چهارم. تهران: نگاه.
• کلیّات دیوان، عراقی، فخرالدّین ابراهیم (1377) تصحیح و مقدّمۀ سعید نفیسی، چاپ هشتم، تهران: جاویدان.
• نظریۀ ادبی، کالر، جاناتان (1393) ترجمۀ فرزانه طاهری، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.
• نقد و تحلیل ساختارگرایانۀ غزل-روایتهای عطّار، طاهری، قدرت الله (1382) مجلّۀ فرهنگ، شمارۀ 46 و 47، صص291-215.
• هنر داستان نویسی، یونسی، ابراهیم (1384) چاپ هشتم. تهران: نگاه.