ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 6، شهریور 1400 ، شماره پی در پی 64

تحلیل گفتمان وقف‌نامه های متعلق به دورۀ قاجار در استان‌های مرکزی و کرمانشاه

صفحه (17 - 34)
محمد مولایی ، وحید مبارک (نویسنده مسئول)، غلامرضا سالمیان ، فاطمه کلاهچیان
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1398

چکیده

زمینه و هدف: اسناد بعنوان یکی از مهمترین منابع تحقیقات تاریخی، از اهمیت خاصی برخوردارند؛ زیرا یکی از ابزارهای ارتباطی مطمئن حال با گذشته بشمار می‌آیند. این پژوهش با هدف دستیابی به لایه های زیرین معنایی و ایدئولوژیکی، یافتن گفتمان غالب و تبیین نمود عوامل فرهنگی، اجتماعی و موقعیّتی در وقف‌نامه های متعلّق به دورۀ قاجار در استانهای مرکزی و کرمانشاه به بررسی و تحلیل این متون پرداخته ‌است. پژوهنده بر این باور است که وقف‌نامه ها اسناد بسیار باارزشی هستند؛ ولیکن بدلیل در دسترس ‌نبودن، تاکنون مورد غفلت پژوهشگران و محققان قرار گرفته اند؛ درحالیکه تحقیق و پژوهش بر روی این متون میتواند علاوه بر روشن نمودن ابعاد گوناگون مسئلۀ وقف، اطلاعات ارزشمند دیگری را در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان به تحقیق بر روی متون تاریخی قرار دهد. در حقیقت این پژوهش در پی پاسخ به چند سؤال اصلی است؛ از جمله اینکه کلمات به ‌لحاظ ایدئولوژیک واجد چه ارزشهایی هستند؟ آیا در وقف‌نامه ها ارتباط بین لفظ و معنا وجود دارد؟ گفتمان حاکم بر وقف‌نامه ها و مهمترین انگیزه های واقفان آن دوره چیست؟ و آیا عوامل فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی در وقف‌نامه ها نمودی داشته ‌است؟

روش مطالعه: جامعۀ آماری این پژوهش وقفنامه های متعلّق به دورۀ‌ قاجار موجود در مرکز اسناد ادارات کل اوقاف و امور خیریۀ استانهای مرکزی و کرمانشاه به تعداد 361 نسخه است که 196 وقف‌نامۀ آن متعلّق به استان مرکزی و 165 سند آن متعلّق به استان کرمانشاه است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است که در مرحلۀ توصیف کلمات از حیث روش و چارچوبهای تحلیلی، کمّی است. در مرحلۀ تفسیر به جنبه های کیفی متن نیز توجه میشود.

یافته ها: وقف‌نامه ها در سطوح توصیف و تفسیر با یکدیگر در تعامل هستند؛ زیرا ادبیات و سخندانی در خدمت اهداف سیاسی، اجتماعی و مذهبی قرار گرفته و اعتقادات ایدئولوژیک در ساختار زبان ظاهر شده است.

نتیجه گیری: در سطح توصیف کلمات، کاربرد شمول معنایی و تقابل معنایی، در بالا بردن ایجاد روابط معنایی در ساختار زبانی بسیار کارآمد عمل کرده است. گفتمان غالب در مقدمۀ اکثر وقف‌نامه های مورد پژوهش را میتوان گفتمانهایی فلسفی، کلامی، فقهی و مذهبی و در قسمت توصیف و بیان جزئیات و چگونگی استفاده از موقوفات و نگهداری از آنها گفتمانی اجتماعی و فرهنگی تلقّی کرد. در لایۀ تفسیر بیشترین تأثیرپذیری متن وقف‌نامه ها از قرآن کریم و احادیث بوده است.

کلمات کلیدی
سطح توصیف , سطح تفسیر , وقف‌نامه‌های کرمانشاه , وقف‌نامه‌های استان مرکزی

• قرآن کریم.
• ادبیات وقف‌نامه‌های شیعی از عهد تیموری تا دورۀ معاصر، حسینی کوپایی، سعید، (1392). قم: نشر مجمع ذخائر اسلامی.
• انسان و سمبل‌هایش، یونگ، کارل گوستاو، (1352). ترجمۀ طالب صارمی، تهران: امیرکبیر.
• انسجام واژگانی در متن سورئالیستی بوف کور بر پایۀ نظریۀ هالیدی و حسن، عباسی، محمود و دیگران (1392). نشریۀ جستارهای زبانی، شمارۀ 4، صص 308-283 .
• آشنایی با زبان شناسی در مطالعات ادب فارسی، صفوی، کوروش، (1391). تهران: علمی.
• آشنایی با معنی‌شناسی، صفوی، کوروش، (1386)، تهران: پژواک کیهان.
• تحلیل انتقادی گفتمان، فرکلاف، نورمن، (1379)، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
• تحلیل گفتمان انتقادی خطبۀ زیادبن ابیه، پاشازانوس، احمد و جعفری، روح الله. (1394). پژوهشنامۀ نقد ادب عربی، (11)6، صص 39-65.
• تحلیل گفتمان انتقای، آقاگل‌زاده، فردوس، (1394)، تهران: علمی و فرهنگی.
• درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار، رضایی، امید، (1390)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• درآمدی بر معنی‌شناسی، صفوی، کوروش، (1383)، تهران: سوره.
• زندگان عرصۀ عشق: مجموعه اسناد وقفی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان کرمانشاهان، کشاورز، اردشیر، (1382). شرح حال واقفان به انضمام تشریح تاریخ سیاسی اجتماعی، اقتصادی وقف استان، کرمانشاه: طاق بستان.
• فرهنگ اصطلاحات فقهی و حقوقی معاملات، موسویان، سیدعباس (1386). تهران: پژوهشکدۀ پولی و بانکی.
• فهرست اسناد موقوفات ایران، حاجی عباسی، سعید، جعفرپور، محمدجواد، و رضایی، امید (1387)، دفتر هفتم استان کرمانشاه و گیلان، تهران: اسوه.
• قرشی، سید علی اکبر (1386) قاموس قرآن، ج 1، تهران: دارالکتاب اسلامیه.
• گسترۀ مبانی وقف در قرآن کریم، ایازی، سیدمحمدعلی. (1387). فصلنامۀ وقف میراث جاویدان، صص 30-40 .
• متن؛ وانموده و تحلیل گفتمان، تاجیک، محمدرضا. (1377). مجلۀ گفتمان. (1) 1، صص7-16 .
• نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، سلیمی‌فر، مصطفی (1370) مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
• وقف‌شناسی جغرافیایی شهر تهران در دورۀ قاجاریه و پهلوی، شاه‌حسینی، پروانه. (1375) تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 42. صص 117-133 .