ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

بررسی وجه شبه در اشعار خاقانی

صفحه (51 - 67)
مرضیه رحمانی ، هنگامه آشوری (نویسنده مسئول)، ثریا رازقی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده
زمینه و هدف: یکی از مهمترین بحثها در تشبیه، بحث وجه شبه است که بر مبنای آن میتوان متوجه نوآوری یا تقلید هنرمند شد. وجه شبه بیان‌کنندۀ وسعت تخیل شاعر و نشان‌دهنده جهان ذهنی تازۀ اوست. تشبیه به اعتبار وجه شبه بلحاظ مرکب و مفرد بودن، قربت و غربت، حقیقی و خیالی بودن، وحدت و تعدد به تشبیه تمثیل و غیرتمثیل، مبتذل و بعید، تحقیقی و تخییلی و واحد و متعدد تقسیم میشود. وجه شبه براساس دستورزبان نیز تقسیم‌بندی شده است. در اشعار خاقانی، وجه شبه ها، گوناگونی فراوان دارند. خاقانی با استفاده از وجه شبه های تخییلی این گوناگونی را ایجاد کرده است. ازآنجاکه در بلاغت سنتی نحوه ارتباط میان وجه شبه با دو رکن تشبیه مورد بحث قرار نگرفته است، در این مقاله براساس تقسیم‌بندی گوتلی به طبقه بندی تازه ای از وجه شبه در دیوان خاقانی پرداخته میشود تا بتوان به پاسخ این پرسش دست یافت که شیوه های کاربرد وجه شبه در دیوان خاقانی در ارتباط با «مشبه» و «مشبهبه» به چه نحوی است؟ آیا الگوی خاصی برای وجه شبه در دیوان او یافت میشود؟ که درنهایت منجر به رسیدن به هدف مقاله یا همان دستیابی به ویژگیهای سبکی خاقانی در استفاده از وجه شبه میگردد.
روش مطالعه: روش این تحقیق توصیفی – تحلیلی است.
یافته ها: اغلب تشبیهات خاقانی خیالی است، اگرچه وجه شبه های خاقانی در بعضی ابیات برای هر دو رکن «مشبه» و «مشبه به» خیال‌آفرین است اما این ابیات فراوانی چندانی ندارند و جزو ویژگیهای سبکی خاقانی محسوب نمیشود؛ درعوض وجه شبه هایی که برای یکی از ارکان خیالی و برای رکن دیگر حقیقی یا موردانتظار باشد، بعلت اینکه اکثریت تشبیهات را به خود اختصاص داده است، جزو ویژگی سبکی خاقانی محسوب میشود.
نتیجه گیری: وجه شبه های خاقانی در بسیاری موارد، وجه شبه های فعلی است که به «مشبه» یا «مشبه به» شخصیت میبخشد و یا آنکه در رابطه با مشبه تفسیر رمزی پیدا میکند. در شعر خاقانی بندرت به ابیاتی برمیخوریم که در صورت شخصیت‌بخشی و تأویل رمزی نیز نتوان وجه شبه را یافت. خاقانی از صنعت استخدام به شیوه متفاوت بهره گیری کرده و توجه بیشتری به معانی مجازی کلمات داشته است بگونه ای که میتوانیم استفاده از این ویژگی را از ویژگیهای سبکی خاقانی بشمار آوریم.

کلمات کلیدی
خاقانی , وجه شبه , تشبیه , ویژگی سبکی , جدول گوتلی.

• اسرارالبلاغه، جرجانی، عبدالقاهر (1361) ترجمه جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.
• المطول، تفتازانی، مسعود (1407 ق) شرح میرسید شریف، قم: مکتبه الداوری.
• بررسی وجه شبه در کلیات شمس، پورنامداریان، تقی و ماحوزی، امیرحسین (1387) تهران: دانشگاه تهران.
• بیان و معانی شمیسا، سیروس (1390) ج3، تهران: میترا.
• تحقیق در صور خیال جرجانی، ابوادیب، کمال (1384) ترجمه فرزان سجودی و فرهان ساسانی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات هنری.
• شرح دیوان خاقانی، برزگر خالقی، محمدرضا (1387) تهران: زوار.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (13777) زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
• Brook rose, christinne. (1965). Grammar of metaphor, secker and walburg.
• Goatly, Andrew. (1998). The language of metaphor, Routledge, London. https:--scholars.In.edu.hk-en-.persons-andrew-peter-goatly.