ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

کارکرد استعاره های مفهومی «وحدت وجود» در غزلیات شاه نعمت‌ الله ولی

صفحه (91 - 110)
فاطمه زمانی (نویسنده مسئول)، سمیه خادمی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: مسئله «وحدت وجود» امری انتزاعی است و پرداختن به آن موجب شکل گیری نظامهای استعاری گوناگون در متن میگردد. در مقاله حاضر، براساس دیدگاه زبانشناسان شناختی، کارکردهای استعاره های مفهومی در چگونگی ادراک و اندیشیدن دربارۀ مفهوم «وحدت وجود» مورد بررسی قرار گرفته است. مسئلۀ وحدت وجود در دیوان شاه نعمت الله ولی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هدف اصلی پژوهش، پاسخ به این سؤال است که شاه نعمت الله ولی با بهره گیری از چه سازوکارهای زبانی توانسته است به تبیین مفهوم انتزاعی «وحدت وجود» بپردازد.

روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی–تحلیلی است و با مراجعه به دیوان شاه نعمت‌الله ولی، و بررسی 1000 غزل اول آن، استعارهای های مفهومی که در رابطه با موضوع وحدت وجود است، استخراج گردیده و در موضوعات مختلف دسته بندی شده است و سپس مورد تحلیل قرار گرفته است.

یافته ها: استعاره های مفهومی براساس تجارب جسمانی و فرهنگی هر زبانی شکل میگیرند؛ شاه نعمت الله ولی نیز براساس تجارب فرهنگی و جسمانی به تبیین «وحدت وجود» پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان میدهد که در 1000 غزل اول دیوان شاه نعمت‌الله، 851 استعارۀ مفهومی درباره «وحدت وجود» وجود دارد.

نتیجه گیری: 85 درصد از استعاره های مفهومی دیوان شاه نعمت‌الله، مربوط به استعاره های هستی شناختی، 10 درصد استعارۀ ساختاری و 5 درصد نیز استعاره جهتی است. شخص انگاری (انسان، انسان کامل، پیامبر)، شیءشدگی (آینه، جام، زر، گنج) عناصر هستی (دریا، آب، نور و آفتاب) از پربسامدترین استعاره های هستی شناختی وحدت وجود در غزلیات شاه نعمت الله است که ریشه در باورهای اسطوره ای و دینی دارد. در استعاره های ساختاری نیز عدد یک، معنی، باطن، حقیقت و ذات از مهمترین استعاره های وحدت وجود هستند. از بین استعاره های جهتی نیز درون و بالا بسامد بیشتری دارند.

کلمات کلیدی
شاه نعمت‌الله ولی , غزلیات , وحدت وجود , استعارۀ مفهومی

• استعاره، مبنای تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی، ساسانی، فرهاد (1383)، مجموعه مقالات امبرتو اکو و دیگران، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سورۀ مهر.
• استعاره، هاوکس، ترنس (1377)، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: مرکز.
• استعاره هایی که با آن‌ها زندگی میکنیم، لیکاف، جورج و مارک جانسون (1394)، زیر نظر فرزان سجودی، تهران: علم.
• تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌الله ولی، فرزام، حمید (1374)، تهران: انتشارات سروش.
• تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، نیکلسون، رینوالد (1358)، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
• تفسیر ابن عربی، ابن عربی، محیی الدین (1423ق)، تصحیح سمیر مصطفى رباب‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
• تمهیدات، عین القضات همدانی، عبدالله بن محمد، تمهیدات (1341)، تصحیح عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
• دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، زرینکوب، عبدالحسین (1387)، تهران: امیرکبیر.
• دیوان اشعار، ولی، شاه نعمت الله (1362)، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: انتشارات محمد علمی.
• رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ، الفتی تبریزی، شرف الدین (1377)، به تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، چاپ دوم، تهران: مولی.
• شرح قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی، قیصری، داوود (1387)، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: مولی.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، تهران: آگاه.
• علوم بلاغت و اعجاز در قرآن، نصیریان، یدالله (1380)، تهران: سمت.
• الفتوحات مکیه، ابن عربی، محیی الدین (بی تا)، بیروت: دارالصادر.
• فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی، یاحقی، محمدجعفر (1375)، چاپ دوم، تهران: سروش.
• فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سجادی، سیدجعفر (1389)، چاپ نهم، تهران: طهوری.
• فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن عربی، سعیدی، گل بابا (1387)، تهران: زوّار.
• فرهنگ نمادها، شوالیه، ژان و آلن گربران (1388)، ترجمه سودابه فضایلی، چاپ سوم، تهران: جیحون.
• کتاب مقدمه ای کاربردی بر استعاره، کُوِچِش، زولتان (1396)، ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
• کتاب المعرفه، ابن عربی، محیی الدین (2003م)، تصحیح محمدامین ابوجوهر، دمشق: دار التکوین للطباعه و النشر.
• محیی الدین ابن عربی چهرۀ برجستۀ عرفان اسلامی، جهانگیری، محسن (1383)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مضامین عرفانی، دینی و ادبی حروف الفبا در اشعار شاه نعمت الله ولی کرمانی، حیدری، غلامرضا (1398)، فصلنامۀ عرفان اسلامی، (60) 15، صص 318-343.
• مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، لاهیجی، محمد (1383)، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چاپ پنجم، تهران: زوّار.
• مولوی نامه (مولوی چه میگوید) همایی، جلال الدین (1385)، چاپ دهم، تهران: هما.
• نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون، هاشمی، زهره (1389)، ادب پژوهی، (12) 4، صص 140- 119.
• نماد خورشید در فرهنگ و ادبیات، غراب، راهله (1384)، مشهد: محقق.
• Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of metaphor ,In Geeraerts,
• Dirk .(Ed.). (2006) Cognitive linguistics: basic readings (Cognitive linguistics
• research; 34). Mouton de Gruyter Berlin, New York, pp. 185-238.