ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

پاسخ و شرح رستمداری به ایرادهای جامی بر چند بیت خمسۀ نظامی براساس نسخه های خطی گنجینۀ راز

صفحه (75 - 97)
پریسا پورشکیبا ، احمد طحان (نویسنده مسئول)، سیدمهدی خیراندیش
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: گنجینۀ راز اثر اویس‌بن‌غیاث‌الدین رستمداری است. قدیمیترین نسخۀ این اثر در نیمۀ قرن یازدهم ه.ق، احتمالاً مقارن با حیات نویسنده کتابت شده است. در تذکره ها نام و نشانی از وی در دست نیست. رستمداری در این کتاب به شرح شانزده بیت پراکنده از اشعار نظامی در منظومه های مخزن الاسرار، خسرووشیرین، هفت پیکر و شرفنامه میپردازد که به ادعای یکی از طرفداران جامی این ابیات خمسه از نظر این شاعر بی‌معناست. رستمداری در ادامه هفتادونه بیت دیگر از خمسه را شرح میدهد که به گفتۀ خودش دشوارتر از شانزده بیت موردنظر جامی هستند و از آنجا که شیعی‌مذهب است، در پایان کتاب هم برای تیمن و تبرک به شرح سه قصیده از ناصر خسرو میپردازد که حاوی نعت و منقبت است.

روشها: این پژوهش به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، با ابزار کتابخانه ای و اسنادی و با اتکا به سه نسخۀ خطی گنجینۀ راز انجام شده است. نگارندگان علاوه بر ضبط اختلاف نسخ خطی و چاپی به مقایسۀ شرح رستمداری دربارۀ این شانزده بیت با شرح دیگران پرداخته اند.

یافته ها: از شانزده بیت یادشده، توضیحات رستمداری دربارۀ بیتهای 5، 6، 13 و 14 روشن‌کننده است و وجوه معنایی بیت را تا حد زیادی دستیاب میکند. در سایر موارد هرچند تلاش او در گره گشایی از معنای بیت قابل اعتناست، اما از درک مقصود شاعر بازمانده است. دیگر شارحان و مصححان اشعار نظامی نیز گاه در گره گشایی از معنای بیت موفق عمل کرده اند و گاه برخلاف تلاششان، ابهام بیت برطرف نشده است.

نتیجه گیری: موفقیت رستمداری در ابهام‌زدایی از بیتها نسبی است؛ در حالیکه تلاش مصححان و شارحان معاصر در شرح و توضیح ابیات با موفقیت بیشتری همراه بوده است؛ اگرچه در مواردی نیز ابهام شعر به قوت خود باقی است.

کلمات کلیدی
گنجینۀ راز , نسخۀ خطی , اویس‌بن‌غیاث‌الدین رستمداری , شرح , جامی , ‌نظامی.

• آیتی، عبدالحمید. (1370). گزیدۀ داستان خسرو و شیرین. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
• .............................. (1396). گزیدۀ مخزن‌الاسرار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• انزابی‌نژاد، رضا. (1390). گزیدۀ مخزن‌الاسرار. تهران: انتشارات پیام نور.
• انوری، اوحدالدین. (1364). دیوان انوری. تصحیح سعید نفیسی. چاپ سوم. تهران: انتشارات سکه ـ پیروز.
• انوری، حسن. (1382). فرهنگ بزرگ سخن. جلد پنجم شامل حروف ز. ژ. س. ش. ص. ض. ط. ظ. ع. تهران: سخن.
• باباسالار، اصغر؛ هادی، روح‌الله و ری هاتوری. (1398). سه نثر ظهوری ترشیزی و جایگاه آن در ادبیات فارسی». متن‌پژوهی ادبی. سال 23. شماره 79. صص 127-157.
• براون، ادوارد. (1339). تاریخ ادبی ایران از سعدی تا جامی. جلد سوم. ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت. چاپ دوم. تهران: انشارات ابن سینا.
• برتلس، ی.ا. (1355). نظامی شاعر بزرگ آذربایجان. ترجمه ح. صدیق. تهران: انتشارات پیوند.
• جامی، نورالدین عبدالرحمن. (بی‌تا). مثنوی هفت‌اورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. تهران: کتابفروشی سعدی.
• ........................................... (1356). دیوان کامل جامی. ویرایش و مقدمه: هاشم رضی. تهران: انتشارات پیروز.
• ......................................... (1391). بهارستان. تصحیح اسماعیل حاکمی. چاپ هفتم. تهران: انتشارات اطلاعات تهران.
• جهانبخش، جویا. (1378). راهنمای تصحیح متون. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• رادفر، ابوالقاسم و قنبری ننیز، خورشید. (1392). شناخت‌نامه و معرفی توصیفی آثار خواجه حسین ثنایی مشهدی. کهن‌نامه ادب پارسی. سال 4. شماره 3. صص 85-111.
• رستمداری، اویس‌بن‌غیاث‌الدین. (1056ق). گنجینۀ راز. نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ علامه طباطبایی. به شمارۀ 1699. شیراز.
• رستمی، محسن. (1390). بررسی و نقد شروح مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۸۰) پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد. چاپ پنجم. تهران: انتشارات سخن.
• زنجانی، برات. (1374). احوال و آثار و شرح مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شایگان‌فر، حمیدرضا. (1393). نقد تصحیح خمسه ی نظامی به کوشش بصیر مژدهی، در مقایسه با نسخه های مصحح وحید دستگردی و مسکو. متن‌شناسی ادب فارسی. سال 6. شماره 1(پیاپی 21). صص 60-41.
• شهابی، علی‌اکبر. (1334). نظامی شاعر داستانسرا. تهران: کتاب‌خانه ابن‌سینا.
• ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد. (1390). دیوان ظهوری ترشیزی (غزلیات). تحقیق و تصحیح: اصغر باباسالار. تهران: مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• عمید، حسن. (1357). فرهنگ عمید: شامل واژه های فارسی و لغات عربی و اروپایی مصطلح در زبان فارسی و اصطلاحات علمی و ادبی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• ماحوزی، مهدی. (1392). شرح مخزن‌الاسرار نظامی. تهران: انتشارات زوار.
• متینی، جلال. (1364). سرو و تذرو. ایران‌نامه. شماره 11. صص 475-501.
• نظامی، الیاس‌بن‌یوسف. (1381). خسرووشیرین. تصحیح: حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات برگ‌نگار.
• ...................................... (1381). شرف‌نامه حکیم نظامی گنجوی. تصحیح: حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات برگ‌نگار.
• ........................................ (1381). گنجینه گنجه ای حکیم نظامی گنجه ای: شرح حال نظامی و فرهنگ لغات و دیوان قصیده و غزل و رباعیات. تصحیح و حواشی: حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات قطره.
• ........................................ (1385). مخزن‌الاسرار. تصحیح: حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات برگ‌نگار.
• .......................................... (1380). هفت‌پیکر نظامی گنجوی. تصحیح: برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ........................................ (1394). لیلی‌ومجنون نظامی گنجوی. تصحیح: برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ........................................ (1397). شرف‌نامه نظامی گنجوی. تصحیح: برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ........................................ (1398). خسرووشیرین نظامی گنجوی. تصحیح: برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ......................................... (1368). شرف‌نامه نظامی گنجوی. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: انتشارات توس.
• ......................................... (1368). مخزن‌الاسرار. تصحیح و توضیح بهروز ثروتیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• ......................................... (1389). مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی، متن علمی‌انتقادی. تصحیح بهروز ثروتیان. چاپ دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• ........................................ (1392). خسرووشیرین. تصحیح و توضیح: بهروز ثروتیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• ........................................ (1398). خسرووشیرین. تصحیح و شرح: محمد روشن. تهران: انتشارات صدای معاصر.
• نعمانی، شبلی. (1366). شعر العجم. ترجمه سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی. جلد اول. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
• نوروزی، خورشید. (1387). نقد و تحلیل محتوایی شرح‌های مخزن‌الاسرار. پژوهش‌نامه ادب حماسی (فرهنگ و ادب)، سال چهارم. شماره 7. صص 147-133.
• وراوینی، سعدالدین. (1355). مرزبان‌نامه. تصحیح: محمد روشن. جلد اول: متن. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.