ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

نگاهی تحلیلی به خاستگاههای باستانگرایی زبانی در شعر بهمن صالحی

صفحه (203 - 223)
حسین کریمی ثابت ، سیف‌الدین آب‌برین (نویسنده مسئول)، فروغ جلیلی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: آرکائیسم یا باستان‎گرایی زبانی یکی از انواع هنجارگریزی زبانی است که عامل تشخّص و برجسته‎سازی زبان شعر است. با اینکه شعر معاصر تلاش دارد هر چه بیشتر به زبان تخاطب و زبان زنده روز نزدیک شود با این همه علل و اسباب متفاوتی چون تأثیر از سنّت، ضرورت موسیقیایی، قافیه‎بندی، بدیع لفظی و معنوی و ... موجب ظهور و نمود جلوه‎های آرکائیسم در زبان شعر شعر معاصر میگردد. بهمن صالحی نیز از شاعرانی است که زبان زمان را در شعرش برگزیده و زبانی معاصر دارد با این همه شعرش خالی از آرکائیسم زبانی نیست و در شعر این شاعر معاصر به عللی چون تأثیر از زبان شعر سنّتی، عوامل موسیقیایی و بلاغی و معنایی، ضرورت قافیه، بدیع لفظی و معنوی و پاره‎ای عوامل دیگر آرکائیسم زبانی جلوه دارد.

روش مطالعه: پژوهش حاضر یک پژوهش بنیادی و کاربردی است. روش کار تحلیلی - توصیفی است و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای هست.

یافته ها: نتیجۀ پژوهش حاضر نشان از آن دارد که صالحی به علل مختلف از باستان‎گرایی زبانی بهره برده است و باستان‎گرایی زبانی در شعر او خاستگاه‎های متنوّع و متعدّدی دارد. او با بهره جستن از آرکائیسم زبانی به زبان شعر خود تشخّص داده است و آرکائیسم عامل برجسته‎سازی زبانی شعر او شده است. تأثیر از سنّت بالاخص از سنّت غزل‏پردازی از عواملی است که آرکائیسم در شعر او را سبب میشود.

نتیجه گیری: نتیجۀ پژوهش نشان از آن دارد که عواملی چون تأثیر از سنّت بخصوص سنّت غزل‎سرایی، الزام قافیه و موسیقی، علل بلاغی و بدیع لفظی و معنوی، معنا و خصوصیّت معنایی-آوایی برخی واژگان آرکائیک و ارجحیّت آنها بر واژگان معاصر از این لحاظ، عامل حضور این واژگان در شعر صالحی بوده است.

کلمات کلیدی
زبان شعر , آرکائیسم , سنّت , موسیقی , قافیه , بدیع لفظی و معنوی , قوّت معنا.

• احمدی گیوی، حسن و انوری، حسن (1379)، دستور زبان فارسی (1)، تهران: فاطمی.
• اسفندیار، هوشمند (1389)، عروسان سخن. تهران: فردوس.
• بساک، حسن (1393)، هفت شمشیر عشق (باستان‎گرایی در «سرود ابراهیم در آتش» اثر شاملو)، پژوهشنامۀ ادب غنایی، دوره 12، شماره 22، پیاپی 22، خرداد 1393، صفحات 68-51.
• بهار، محمدتقی (1375)، سبک‏‏شناسی، چاپ هشتم تهران: امیرکبیر.
• حافظ شیرازی، شمس‎الدین (1366)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ چهارم، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
• خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1382)، دیوان، تصحیح و مقدمه و تعلیقات به کوشش ضیاء‌الدین سجادی، چ 7، تهران: زوار.
• دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت‎نامه، زیر نظر محمدمعین و سیدجعفرشهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین (1376)، کلیات سعدی، به اهتمام محمـدعلی فروغـی، تهـران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
• سنگری، محمدرضا (1382)، هنجارگریزی و فراهنجاری در شعر (باستان‎گرایی «آرکائیسم»)، مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، بهار 1382، ش 65، صفحات 8-4.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات آگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384)، موسیقی شعر، چاپ دهم، تهران: آگاه
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391)، رستاخیز کلمات، چاپ سوم، تهران: سخن.
• صالحی، بهمن (1393)، باران شبانه (گزینه اشعار)،2 جلد، تهران: انتشارات سوره مهر.
• صفوی، کورش (1373)، از زبانشناسی به ادبیات، ج اول: نظم، تهران: چشمه.
• علی‏پور، مصطفی (۱۳۷۸)، ساختار زبان شعر امروز. چاپ اول. تهران: فردوس
• عمید، حسن (1389)، فرهنگ فارسی عمید، ج اول، تهران: اشجع
• مقدادی، بهرام (1378)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
• ناتل خانلری، پرویز (1382)، تاریخ زبان فارسی، چاپ هفتم، تهران: فرهنگ نشر نو.
• نفیسی، آذر (1368)، «آشنایی‎زدایی»، مجله کیهان فرهنگی، شماره دوم، سال ششم، اردیبهشت 1368
• نیمایوشیج (1363)، حرف‎های همسایه، چاپ پنجم، تهران: دینا.
• همایی، جلال‎الدین (1363)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس.