ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

مقایسۀ سیمای انسان کامل در مثنوی معنوی و دیوان شمس

صفحه (185 - 199)
کرم رضا پیریایی ، عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)، منوچهر اکبری ، علیرضا حاجیان‌نژاد
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده

زمینه و هدف: موضوع انسان کامل یکی از مهمترین مباحث تصوف اسلامی است تا جایی که میتوان گفت محور تمام عقاید و اصول عرفان اسلامی در همین مسئله خلاصه میشود. تقریباً تمامی عرفا و صوفیه در این باب سخن گفته اند، اما مولانا به این موضوع اهمیت بیشتری داده و بویژه در مثنوی و دیوان شمس آن را با شاخ‌وبرگ و عمق بیشتری بتکرار بیان کرده است. بطوری که میتوان نتیجه گرفت یکی از مهمترین ارکان جهانبینی و تفکر مولوی نظریۀ انسان کامل است. پژوهش حاضر بر آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که تصویر انسان کامل در این دو اثر دارای چه اشتراکات و افتراقاتی است و چرا.

روش مطالعه: در این راستا با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی سعی شده است تمامی دفاتر مثنوی و دیوان غزلیات شمس از این دریچه مورد بررسی قرار بگیرد.

یافته ها: پرکاربردترین تصویر بلاغی در مثنوی و غزلیات شمس در توصیف انسان کامل به ترتیب آفتاب و متعلقات آن، آینه، سایۀ حق، و کیمیا و کیمیاگری است. پرکاربردترین بنمایۀ تصاویر نیز به ترتیب تجلی صفات الهی در انسان کامل و خلیفۀ‌الله بودن او، رازداری و رازبینی، رشد و ارتقای اخلاقی مریدان، و رهایی از تعلقات دنیوی است.

نتیجه گیری: مولانا در تصویرپردازی از انسان کامل در مثنوی و غزلیات شمس، از عناصر پدیده های طبیعی، مصنوعات بشری، حیوانات و شخصیتهای تاریخی بهره برده است. بیشترین سهم در این میان متعلق به پدیده های طبیعی و سپس مصنوعات بشر است. مهمترین ویژگی انسان کامل در تصاویر بلاغی پیرامون آن در این دو اثر، بینش‌افزایی و محل تجلی صفات الهی بودن است. از این رو مهمترین ویژگی و ماهیت انسان کامل در نظر مولوی در این دو صفت خلاصه میشوند.

کلمات کلیدی
انسان کامل , مثنوی , غزلیات شمس , مولوی , عرفان , تصویر.

• قرآن کریم.
• احادیث و قصص مثنوی، فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1381). ترجمه و تنظیم حسین داوودی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• الانسان الکامل. نسفی، عزیزالدین، (1362). به تصحیح ماژیران موله، تهران: کتابخانۀ طهوری.
• انسان آرمانی و کامل، رزمجو، حسین. (1375). چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• انسان کامل، مطهری، مرتضی. (1374). چاپ سیزدهم، تهران: صدرا.
• بازتاب تمثیل سایه و آیۀ مد الظل در حکمت متعالیه، زمانی، مهدی. (1392). نشریۀ خردنامۀ صدرا، سال 19، شمارۀ 74، صص 9-22.
• الجامع الصحیح، بخاری، محمد بن اسماعیل. (بیتا). جلد 7، بیروت: دارالفکر.
• حماسۀ انسان کامل در مثنوی مولانا، اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1352). نشریۀ زبان و ادبیات نگین، اسفندماه، شمارۀ 106، صص 11-14.
• دایره المعارف فارسی مصاحب، غلامحسین و دیگران. (1345). ، تهران: شرکت سهامی افست.
• فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا، تاجدینی، علی. (1382). تهران: سروش.
• فصوص الحکم، ابن عربی، محی‌الدین. (1370). تحقیق و تعلیق: ابوالعلاء العفیفی، چاپ دوم، تهران: الزهراء.
• فیه ما فیه، مولوی، جلال‌الدین محمد. (1362). به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• کلیات شمس تبریزی، مولوی، جلال‌الدین محمد. (1367) به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ دوازدهم، تهران: امیرکبیر.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال‌الدین محمد. (1368). به تصحیح رینولد نیکلسون، در سه مجلد، چاپ ششم، تهران: مولی.
• مرصادالعباد، نجم رازی، عبدالله بن محمد. (1377). به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
• مرموزات اسدی در مزمورات داوودی، نجم رازی، عبدالله‌بن محمد. (1381). به اهتمام محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• مولوی‌نامه، همایی، جلال‌الدین. (1356). چاپ دوم، تهران: آگاه.
• نردبان شکسته، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1394). چاپ پنجم، تهران: سخن.
• نمادشناسی خورشید در مثنوی، سعادتی جبلی، افسانه و دیگران. (1397). پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال 7، شمارۀ 2، صص 95-114.