ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 7، مهر 1400 ، شماره پی در پی 65

مقایسۀ جایگاه و کارکرد ضرب المثلهای ولدنامه با ضرب المثلهای مشابه در مثنوی مولوی

صفحه (157 - 171)
شهین وجدی زاخردی ، خیراله محمودی (نویسنده مسئول)، اکبر صیادکوه
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: مثنوی مولوی از مهمترین آتار ادبیات تعلیمی است. برترین تجلی انتقال آموزه های اخلاقی در این اثر سترگ در بهره مندی از آرایۀ امثال سایره جلوه گری مینماید. سلطان ولد فرزند مولوی نخستین ادیبی است که در مثنویهای خود به تبیین و توضیح مثنوی معنوی پرداخته و آثار وی تحت تأثیر زبان و محتوای این اثر سترگ قرار دارد. در این پژوهش ضرب المثلهای بکاررفته در ابتدانامۀ سلطان ولد که تاکنون گردآوری نشده، گزینش شده و جایگاه آنها با کاربری در مثنوی مولوی مقایسه گردیده است.

روش مطالعه: روش تحقیق در این رساله توصیفی- تحلیلی و تحقیق به گونۀ متن‌پژوهی با ابزار کتابخانه ای و با مطالعۀ مثنوی ابتدانامهبه تصحیح استاد جلال‌الدین همایی (1376) و مثنوی مولوی به تصحیح نیکلسون(1366) انجام یافته است.

یافته ها: با بررسی لایۀ بلاغی ساختار در مثنویها، انواع مثل که بهترین ابزار برای انتقال آموزه های اخلاقی است، دیده میشود. بسبب کارکرد فراوان امثال سایره برای تفهیم امور انتزاعی، واژه های ذهنی و حسی در کنار هم بکار برده شده است. در لایۀ ایدئولوژیک شاهد بازتاب اندیشه های تعلیمی عرفانی مولوی در مثنوی ولدنامه هستیم. در لایۀ نحوی کاربرد ترکیب ساختار نحوی فارسی و عربی در ضرب المثلها، قابل توجه است. گاهی در دیدگاه و کاربرد مثل در این دو مثنوی اختلافاتی دیده میشود. بسیاری از مصاریع ارزشمند مثنویهای سلطان ولد پتانسیل مثل سایر را دارند.

نتیجه گیری: گرچه اندیشه و دیدگاه سلطان ولد استمرار تفکرات مولوی در مثنوی است و سلطان ولد، مانند پدر، برای تبیین دیدگاههای اخلاقی و عرفانی، پیوسته در بینابین تمثیلهای خویش، از امثال سایره بهره برده و در آثار سلطان ولد وجوه تشابه بسیاری با این اثر سترگ وجود دارد، جایگاه و کیفیت کاربرد بسیاری از امثال در ولدنامه با مثنوی معنوی متفاوت است.

کلمات کلیدی
سلطان ولد , ولدنامه , مولوی , مثنوی معنوی , ضرب‌المثل , واژه‌های حسی , واژه‌های ذهنی

• ابتدانامه، (ولدنامه)، سلطان ولد، احمد. (1376). به تصحیح جلال‌الدین همایی، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، تهران: هما.
• امثال و حکم، دهخدا، علی‌اکبر. (1383) تهران: امیرکبیر.
• بلاغت تصویر، فتوحی، محمود. (1385) تهران: سخن.
• تاریخ ادبی ایران، براون، ادوارد.گ. (1339). جلد سه. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، چاپ دوم، تهران: ابن سینا.
• تمثیل و مثل در مثنوی مولوی، ذوالفقاری، حسن، (1386) فرهنگ، شمارۀ 63-64، صص 335-368.
• تمثیل: ماهیت اقسام، کارکرد، فتوحی، محمود (1383-84) مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، دورۀ 12و 13، شمارۀ 47 تا 49، صص 141- 178.
• جستجو در تصوف ایران، زرینکوب، عبدالحسین. (1393). تهران: امیرکبیر.
• دیوان اشعار، سلطان ولد، احمد. (1338). تصحیح حامد ربانی با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: رودکی.
• دیوان غزلیات، حافظ، خواجه شمس الدین. (1369). تصحیح خلیل خطیب رهبر. چاپ ششم، تهران: کتابفروشی صفی علیشاه.
• رباب‌نامه، سلطان ولد، احمد. (1359). به اهتمام علی سلطانی گرد فرامرزی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
• رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا جلال‌الدین، فروزانفر، بدیع الزمان. (1390). تهران: زوار.
• سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس. (1374) تهران: فردوس.
• شاعر آیینه ها، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1366). تهران: آگاه.
• شرح مثنوی معنوی مولوی، نیکلسون، رینولد. (1366) چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1350) تهران: آگاه.
• ضرب‌المثلهای مثنوی معنوی در دفتر سوم، امیرابراهیمی، ابوالفضل (1393) shenakht2013.blogfa.com
• ضرب المثلهای منظوم فارسی، حقیقت سمنانی، محمدعلی. (1374) تهران: گزاره.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین. (1367). چاپ چهارم. تهران: هما.
• نثر و شرح مثنوی شریف، گولپینارلی، عبدالباقی. (1381). ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• نگاه تعلیمی مولوی به انواع ضرب المثلها در مثنوی، کازرونی، سید احمد، سراجی، افسانه (1391) فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 14، صص 135-153.