ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

معرفی و سبک منظومۀ هزارویک شب دهقان سامانی

صفحه (289 - 313)
خیرالنّساء محمدپور (نویسنده مسئول)، فرشته محجوب
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1400

چکیده

هدف و زمینه: ابوالفتح‌خان دهقان سامانی از شاعران برجستۀ سبک بازگشت ادبی دورۀ قاجار است که آثار متعددی به نظم دارد. شاهکار وی منظومۀ هزارویک شب است که شاعر در آن ترجمۀ داستان هزارویک شب عبداللطیف طسوجی را به نظم درآورده است. در این پژوهش با هدف پی ‌بردن به میزان توانایی و هنر شاعری دهقان سامانی، سبک منظومۀ هزارویک شب وی معرفی و از جنبه های زبانی، ادبی و فکری بررسی میشود.

روش مطالعه: روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، شیوه ای است که نگارندگان در این پژوهش درپیش گرفته اند. همچنین 400 بیت از این منظومه برای آمارگیری و ترسیم جدول بسامدی انتخاب شده است.

یافته ها: نتایج حاکی از این است که در منظومۀ هزارویک شب دهقان سامانی فراوانی آرایۀ تکرار و جناس سبب بدیع شدن قافیه ها شده است. تنوع هجاهای قافیه و وجود انواع مختصات آوایی، جناسها و تکرارهای فراوان و دیگر آرایه های لفظی، سطح برجستۀ زبانی شاعر را نشان میدهد. شاعر در بکار بردن انواع آرایه های بیانی که مهمترین آنها تناسب، تضاد و تلمیح است و نیز استفادۀ هنری از صور خیال (استعاره، تشبیه، کنایه و اغراق) بطور گسترده بر غنای ادبی منظومه افزوده است.

نتیجه گیری: شاعر در استفاده از صور خیال بیشتر مقلد بوده و در مواردی نادر، ابداعات و ابتکاراتی داشته است. در سطح فکری نیز ضمن اینکه اندیشه های مذهبی و اعتقادات شیعی شاعر دیده شده است، تمایل وی به عرفان نیز آشکار میشود. استفادۀ فراوان از اصطلاحات علوم مختلف بیانگر آگاهی و اطلاعات فراوان وی، و فراوانی آداب و رسوم و باورهای عامیانه نشان‎دهندۀ مردمی بودن شاعر است.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی , منظومۀ هزارویک شب , دهقان سامانی , بازگشت ادبی

• قرآن کریم.
• اسرارالبلاغه، جرجانی، عبدالقاهر (1374) به کوشش جلیل تجلیل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• بحارالأنوار، مجلسی، محمدباقر (1387) جلد دهم، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• برگزیدۀ دیوان سه شاعر اصفهان، همایی، جلال‌الدین (۱۳۴۳) تهران: فروغی.
• تحلیل ساختاری و محتوایی مثنویهای روایی شیعی در عصر قاجار، نظری زهرا و سیف، عبدالرضا (1397) فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (4) 12، 81-98.
• تذکرۀ شعاعیه، شعاع شیرازی، محمدحسین (۱۳۸۰) به کوشش محمود طاووسی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
• تذکرۀ مدینه الادب، مصاحبی نائینی، محمدعلی (۱۳۷۶) ت‍ه‍ران‌: ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه ، م‍وزه و م‍رک‍ز اس‍ن‍اد م‍ج‍ل‍س‌ ش‍ورای‌ اس‍لام‍ی‌‏‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
• جناس در پهنۀ ادب فارسی، تجلیل، جلیل (1367) تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• چند سوگ سرود (گزینۀ اشعار)، دهقان سامانی، ابوالفتح‌خان (۱۳۷۹) به کوشش احمد رحیم‌خانی سامانی، تهران.
• حدیقه الشعرا، دیوان بیگی، احمد (1364-1366) تهران: چاپ عبدالحسین نوایی.
• داستانهای عامیانۀ فارسی (۱۱) ترجمۀ فارسی الف لیله و لیله، محجوب، محمدجعفر (۱۳۳۹) فصلنامۀ سخن، (1) 11، صص 34-53.
• «دهقان سامانی»، میکده، عبدالحسین، (1301) مجلۀ نوبهار، (9) 5.
• دیوان اشعار (شکرستان)، میرزا ابوالفتح‌خان دهقانی سامانی (1378) به کوشش فریدون حدّاد سامانی، شهر کرد: عمّان سامانی.
• دیوان طرب، طرب اصفهانی، ابوالقاسم بن رضاقلی (1342) با مقدمه و حواشی جلال الدین همایی، تهران: فروغی.
• الذّریعه إلی تصانیف الشّیعه، آقابزرگ تهرانی، محمّد‎محسن (1403ق) گردآوری احمد‌بن‌محمّد حسینی، بیروت: دار الأضواء.
• زیباشناسی سخن پارسی (1) بیان، کزّازی، میرجلال الدّین (1368) تهران: نشر مرکز.
• شرح حال و آثار دهقان سامانی، رحیم‌خانی سامانی، احمد (1378) کیهان اندیشه، خرداد و تیر، شمارۀ 84، صص 135-150.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1391) تهران: آگه.
• غزلیات عارف قزوینی شاعر ملی ایران، حائری، سیدهادی (۱۳12) تهران: جاودان.
• فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه های کیهانی در شعر فارسی، مصفا، ابوالفضل (1381) تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• کلام خدا در شعر سهراب سپهری (قرآن بالای سرم)، خواجه اُف، شاه منصور (1386) کیهان فرهنگی، شمارۀ 252، مهر، صص 42-47.
• کلیّات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس (1386) ویرایش دوم، تهران: میترا.
• مجموعه مقالات یادمان میرزا ابوالفتح‌خان دهقان سامانی، رحیم‌خانی سامانی، احمد (۱۳80) شهرکرد: دهقان سامانی.
• مجموعه مقالات همایش ۱۷۰ سال کتابخوانی با هزارویک ‌شب، بوذری، علی (۱۳۹۵) تهران: خانۀ کتاب ایران.
• منظومۀ الف لیله و لیله فارسی (هزار دستان)، دهقان سامانی، ابوالفتح‌خان (1318) تهران: محمدحسین تاجر اصفهانی.
• نیم‌نگاهی به زندگی و آثار دهقان سامانی (گزینۀ اشعار)، رحیم‌خانی سامانی، احمد (۱۳۷۸) شهرکرد: دهقان سامانی.
• یکصد منظومۀ‌ عاشقانه ادب فارسی، ذوالفقاری، حسن (1392) تهران: چرخ.