ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 2، اردیبهشت 1401 ، شماره پی در پی 72

معرفی نسخۀ خطی «تفسره الرموز» و بررسی سطح فکری، زبانی و ادبی مثنویهای آن

صفحه (57 - 76)
الهه جیهانی ، احمدرضا یلمه ها (نویسنده مسئول)، مریم محمودی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1400

چکیده

زمینه و هدف: سلسلۀ چشتیه از سلسله های مهم تصوف در ایران، افغانستان و هند است. کتاب تفسره الرموز امیر روپوش، از جمله آثار بزرگان این سلسله در قرن یازدهم و ترکیبی از نظم و نثر است. مثنویهایی که در این کتاب آمده است، برای مطالعۀ شعر فارسی در طریقت چشتیه اهمیت ویژه ای دارد. در این جستار کوشیده شده ضمن معرفی نسخۀ منحصر‌بفرد کتاب، به بررسی ویژگیهای فکری، زبانی و ادبی مثنویهای تفسره الرموز پرداخته شود.

روش مطالعه: این پژوهش از نوع بنیادی و نظری است که به روش توصیفی-تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای و فیش‌برداری انجام پذیرفته است. جامعۀ آماری آن، مجموعۀ ابیات مثنویهای تفسره الرموز است که جمعاً 1277 بیت است.

یافته ها: براساس یافته های این پژوهش، در سطح فکری توجه به توحید و وحدت وجود و ارتباط وجودی شیخ با خدا، کاربرد گستردۀ اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کاربرد مفاهیم مغانه و بزمی از مهمترین ویژگیهای فکری مثنویهای تفسره الرموز است. در سطح آوایی و واژه ها نیز تخفیف واجها و هجاها، کاربرد گستردۀ واژه ها و ترکیبات عربی، ساخت ترکیبات بدیع، و کاربرد انواع جناس و موازنه و ترصیع اصلیترین ویژگیهای سبکی ابیات متن است. همچنین مهمترین ویژگیهای ادبی مثنویهای تفسره الرموز کاربرد قابل توجه تشبیه، استعاره های مکنیه و استعاره در فعل (تصاویر پویا) و نیز کاربرد انواع تکرار واژه (ردیف، تشابه الأطراف، طرد و عکس، ردالصدر علی العجز و...) است.

نتیجه گیری: باآنکه برخی از این مثنویها در اوزان متفاوتی سروده شده است، اشتراکات سبکی آنها نشان میدهد این ابیات از خود مؤلف است. در این مثنویها اگرچه کاربرد تصاویر و صور خیال پربسامد نیست، از تصاویر پویا و دارای حرکت و حیات استفاده شده است؛ همچنین ترکیبهای بدیع و موسیقی غنی واژه ها و الفاظ (از راه تکرار واژه ها و واجها) اهمیت سبکی ویژه ای دارد.

کلمات کلیدی
نسخۀ خطی , سبک‌شناسی , چشتیه , امیر روپوش , تفسره الرموز

• از زبان‌شناسی به ادبیات، صفوی، کورش، (1390)، چاپ سوم. تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر اسلامی.
• بدیع، کزازی، میرجلال‌الدین، (1381)، تهران: نشر مرکز.
• بیان، شمیسا، سیروس، (1390الف)، تهران: میترا.
• جناس در پهنۀ ادب فارسی، تجلیل، جلیل، (1371)، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• زبان عرفان، فولادی، علیرضا، (1389)، چاپ سوم. تهران: سخن.
• سیر تاریخی- فکری طریقت چشتیه از آغاز تا پایان اعتلای آن، نصیری‌جوزقانی، عبدالرئوف، دهقانی، رضا، عطایی دین‌محمد، (1394)، پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، (21) 6، صص107-120.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی‌کدکنی، محمدرضا، (1370)، چاپ چهارم. تهران: آگاه.
• طریقۀ چشتیه در هند و پاکستان و خدمات پیروان این طریقه به فرهنگ اسلامی و ایرانی، آریا، غلامعلی، (1365)، تهران: زوار.
• غیاث‌اللغات، رامپوری، غیاث‌الدین‌محمد، (1388)، به ‌کوشش منصور ثروت، چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
• فرهنگ آنندراج، پادشاه، محمد، (1336)، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیام. ج 2 و ج4.
• فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی، سجادی، سیدجعفر (1338)، تهران: مصطفوی.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال‌الدین، (1370)، تهران: هما.
• لغت‌نامه، دهخدا، علی‌اکبر، (1364)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مرآت العارفین، ‌نخشبی‌دهلوی، مسعودبک، (1392)، تصحیح نجف جوکار، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
• معانی و بیان، احمدنژاد، کامل، (1392)، چاپ سوم. تهران: کتاب آمه.
• مونس الأرواح، ‌نجفی‌برزگر، کریم، (1394)، اثری ارزشمند در شرح احوال مشایخ چشتیه. فصلنامۀ مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، (25) 7، صص 121-132.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس، (1390ب)، چاپ چهارم از ویراست سوم. تهران: میترا.