ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

معرفی میرزا محمد سیل اخباری و نگاهی به نسخ خطی و سبک شعر او

صفحه (147 - 180)
مریم جلالوند ، زهرا قرقی (نویسنده مسئول)، غلامرضا داودی‌پور
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

هدف و زمینه: نسخه های خطی میراث مکتوبی از دل تاریخ و تمدن ملتها میباشند و از این جهت از اهمیت بالایی برخوردار هستند که ما را با فرهنگ و اندیشه گذشتگان آشنا میسازند. از خلال نسخه های خطی میتوان به تاریخ، اندیشه و عقاید انسان‌های اعصار مختلف پی برد. بررسی محتوا و ساختار نسخه های خطی در هر دوره و حوزه ای میتواند کمک موثری به شناخت سبک، عوامل تاثیرگذار، شناخت و ترویج دستاوردهای علمی، فرهنگی و فکری اعصار مختلف باشد. یکی از این میراثهای مکتوب ماندگار، نسخه خطی دیوان اشعار میرزا محمد سیل اخباری از شاعران و نویسندگان قرن سیزدهم هجری در دوره قاجاریّه است.وی شیعی مذهب بوده و اشعار مدحی فراوان در مدح و منقبت ائمه اطهار (ع) دارد. همچنین یکی از چهره های مشهور در منابع قاجاریه بوده و در بسیاری علوم مهارت داشته و کتابهای متعددی در فقه، کلام، و دفاع از تعالیم اخباریه و مخالفت با تعالیم اصولیان نوشته است، که اکثر آنها به چاپ رسیده اند. ولی دیوان شعر وی مغفول مانده است، از این رو پژوهش حاضر به معرفی دیوان اشعار سیل اخباری که شامل غزلیات، قصاید، مثنوی، رباعی، قطعات و دیگر قالبهای شعری میباشد و نیز شناساندن افکار و عقاید وی، که در میان اشعارش انعکاس یافته است و تا کنون کسی به تصحیح و تحشیه آن نپرداخته و جنبه های شاعری سیل در عصر و دوره ای که زندگی میکرده میپردازد.

روش تحقیق: روش تحقیق در تهیه این پژوهش با توجه به نسخه های خطی این دیوان که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است و همچنین منابع دیگر کتابخانه ای به صورت تحلیل محتوایی صورت گرفته است.

یافته ها: بررسی اشعار و شناخت توانمندیهای سیل اخباری در به کار بردن آرایه ها و صنایع لفظی و ادبی و چگونگی روزگارش و غیره، به خوبی نشان دهنده این است، که سیل در سرودن شعر نیز، مانند علوم دیگر بسیار مهارت داشته است و در این راه پیرو و پایبند سنتهای ادبی، به ویژه مدیحه سرائی بوده است. در کنار تمام صناعات شعری که وی از آنها بهره برده، بیشتر به صنعت تلمیح توجه داشته است، که آن را بنابر متقضای حال، مخاطب و مطلوب به شیوه ای هنرمندانه به کار برده است.

نتیجه گیری: سیل به دو زبان عربی و فارسی شعر سروده است، بسیار تحت تاثیر شاعران پیش از خود از جمله حافظ بوده و ضمن بهره مندی از انواع آرایه ها و تنفنها و تکلفهای ادبی نظیر موازنه، مراعات نظیر، التزام، حرفگرایی، ارصاد و تسهیم، از صنعت تلمیح بسیار برده است. در انواع قالبهای شعری، هنرآزمایی کرده و از اصطلاحات عرفانی به طرز چشمگیری در اشعارش استفاده کرده است. بنمایه اشعارش بیشتر مدحی و عاشقانه ‌_عارفانه است. وی به جهان و مادیات توجهی نداشته و این نکته را فراوان در اشعارش بیان کرده است.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی , نسخه ‌خطی , میرزا محمد سیل اخباری , قرن سیزدهم , شناخت سبک

• الف) کتاب‌ها
• قرآن کریم.
• اخباری، محمد بن عبدالنبی، ۱۲۳۲_۱۱۷۸ق، نجم الولایه لمن اراد الهدایه
• اخباری، محمد، صحیفه احوال صفا، کتابخانه مجلس شورای اسلامی
• اعتضاد السلطنه، علی‌قلی‌میرزا، (۱۳۹۵)، اکسیر التواریخ، تصحیح جمشید کیانفر، تهران، اساطیر
• اخباری، محمد، موسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی
• بهشتی، ابراهیم (۱۳۹۰)، اخباریگری تاریخ و و عقائد، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
• تجربه کار، نصرت (۱۳۵۰)، سبک شعر در عصر قاجاریّه، تهران، مسعود سعد مهر
• تهرانی، آقا‌بزرگ (۱۴۰۳ه.ق )، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاصفراء
• ثمره، یدالله، (۱۳۶۴)، آواشناسی زبان فارسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
• حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، (۱۳۶۹)، دیوان شمس‌الدین حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، زوار
• حسینی، مریم، (۱۳۸۸)، شرح حدیقه الحقیقه سنایی، دانشگاه الزهرا(س)
• کزازی، میرجلال‌الدین، (۱۳۸۵)، گزارشهای خاقانی، تهران، مرکز
• سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، (۱۳۷۸)، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، طهران، خوارزمی
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (۱۳۷۲)، صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه
• ------------ (۱۳۶۸)، موسیقی شعر، تهران، آگاه
• ------------ (۱۳۸۹)، شاعر آینه ها، تهران، آگاه
• شمیسا، سیروس، (۱۳۷۴)، آشنایی با عروض و قافیه، تهران، فردوس
• ------------ (۱۳۸۲)، سبک شناسی شعر، تهران، فرودس
• ------------ (۱۳۸۱)، بدیع، تهران، دانشگاه پیام‌نور
• صدرایی خویی، علی، (۱۳۷۷)، فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران، مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی.
• غلامرضایی، محمد، (۱۳۸۷)، سبک شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، تهران، جامی.
• قاجار، فتحعلی‌شاه، (۱۳۷۰)، دیوان فتحعلی‌شاه قاجار، به اهتمام، حسن گل‌محمدی، طهران، اطلس
• لسان الملک سپهر، محمد‌تقی، (۱۳۷۷)، ناسخ التواریخ، تصحیح جمشید کیانفر، تهران، اساطیر
• دهخدا، علی‌اکبر، (۱۳۷۷)، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران
• مفاتیح الجنان
• موسوی خوانساری، محمدباقر، (۱۳۹۰)، روضات‌الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان
• ناتل خانلری، پرویز، (۱۳۸۴)، شعر و هنر، تهران
• هجویری، علی بن عثمان،(۱۴۰۰)، کشف المحجوب، تهران، سروش
• ب) نسخ خطی
• اخباری، میرزا محمد، دیوان سیل، نسخه خطی به شماره ‌‌۱۳۴۹۷، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• اخباری، میرزا محمد،‌ دیوان سیل، نسخه شماره ۱۳۶۴۸، کتابخانه مجلس شوراى اسلامی.
• اخباری، میرزا محمد، نسخه شماره ۲۱-۱۳۵۶۹، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• اخباری، میرزامحمد، نسخه خطی شماره ۱۴۵۴۳، کتاب رجال، کتابخانه مجلس شورای اسلامی