ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

مضامین و نحوۀ بیان اندیشۀ دینی در اشعار کودک و نوجوان پس از انقلاب اسلامی

صفحه (237 - 256)
سارا وثوقیان منش ، جلیل نظری (نویسنده مسئول)، محمدهادی خالق‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : دی 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1401

چکیده

زمینه و هدف: اشعار کودک و نوجوان دارای مضامین گسترده ای است که از آن میان، مضامین دینی به علت حساسیت تربیت دینی در دوران کودکی، توسط شاعران کودک و نوجوان -خصوصاً پس از انقلاب- بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، به بررسی مضامین و نحوۀ بیان اندیشه های دینی در اشعار پنج شاعر شاخص کودک و نوجوان پس از انقلاب اسلامی (جعفر ابراهیمی، مصطفی رحماندوست، افسانه شعبان نژاد، اسدالله شعبانی و شکوه قاسم نیا) پرداخته میشود.

روش مطالعه: این مقاله بر اساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: ﺷﻌﺮ دﻳﻨﻲ ﻛﻮدک و ﻧﻮﺟﻮان ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، رﺷﺪ ﻛﻤّﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮی ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعات جدید دﻳﻨﻲ ﻣانند ﻗﺮآن، ﻧﻤﺎز، روزه، ﻣﺪح و مرثیۀ ائمه اطهار ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ.

نتیجه گیری: شاعران کودک این دوره در انتقال مفاهیم دینی از روشهای غیرمستقیمی مانند دعا از زبان حیوانات، خاطره گویی، شیوۀ پرسش و پاسخ، گفتگو، چیستان، داستانهای دینی و داستان از زبان حیوانات استفاده کرده اند. از منظر بسامد، مفهوم خدا از مضامین پرکاربرد اشعار کودک و نوجوان ایران است و شاعران سعی میکنند با استفاده از شگردهایی خاص مانند بیان آفریده ها (خصوصاً طبیعت) و نعمتها و صفات الهی، پاسخی برای سؤالات بی‌پایان کودکان در زمینۀ خداشناسی بیابند. شاعران کودک علاوه ‌بر این مضمون، مضامین دینی بسیاری مانند حمد و ستایش خداوند، و اعمال عبادی را با طبیعت و عناصر آن پیوند میدهند تا از طریق آموزش غیرمستقیم و استفاده از عنصر طبیعت، که کودکان شناخت کافی از آن دارند، میزان تأثیرپذیری کودکان از این مفاهیم را بیشتر کنند.

کلمات کلیدی
شعر کودک , مضامین دینی , خداشناسی , نماز , معصومین.

• ابراهیمی، جعفر (1373) خدا چه مهربان است، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1374 الف) پروانه در باران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• ابراهیمی، جعفر (1374 ب) مثل یاس؛ تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1375) ای ایران، تهران: حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
• ابراهیمی، جعفر (1375) کلاغ تشنه، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1377)، فصل خون مهتاب، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1382) تو بوی سیب میدهی، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1382) سبزپوش مهربان، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1382) ماری که شاعرم کرد، تهران: قدیانی.
• ابراهیمی، جعفر (1386) رازهایی در باد، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ابراهیمی، جعفر (1388) غصّه ها را ساده کن، تهران: مدرسه.
• ابراهیمی، جعفر (1389) تکرار نام تو، تهران: انجمن قلم ایران.
• ابراهیمی، جعفر (1391) در باغ سبز قرآن، تهران: صابرین.
• استادزاده، زهرا (1391) «بررسی محتوایی اشعار کودکانۀ پروین دولت‌آبادی بر قایق ابرها و گل بادام»؛ مجلۀ مطالعات ادبیات کودک، دانشگاه شیراز، (2) 3، صص 1-24.
• اسکندری، حسین (1373) «بررسی مفهوم خدا در کودکان 4 تا 12 ساله»؛ نشریۀ تربیت، شمارۀ 92؛ صص 6-9.
• حکیمی، محمود و کاموس، مهدی (1382) مبانی ادبیات کودکان و نوجوانان، تهران: آرون.
• رحماندوست، مصطفی (1363) چشمۀ نور؛ تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• رحماندوست، مصطفی (1369)، کوچه های آبی، تهران: محراب قلم.
• رحماندوست، مصطفی (1374) باغ مهربانیها، چاپ ششم، تهران: مدرسه.
• رحماندوست، مصطفی (1377) موسیقی در باد، تهران: مدرسه.
• رحماندوست، مصطفی (1380) آسمان هنوز آبی است، تهران: محراب قلم.
• رحماندوست، مصطفی (1385) ترانه های نوازش؛ تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• رحماندوست، مصطفی (1388) ترانه های شهر زیبا؛ تهران: نشر شهر.
• رحماندوست، مصطفی (1391) ترانه های نیایش، تهران: افق.
• رسول‌زادۀ طباطبایی، کاظم، نصیرزاده، رقیه و خوشبخت، فریبا (1386) «بررسی قدرت پیش‌بینی‌کنندگی خصوصیات دموگرافیک و ادراک کودکان دبستانی از ویژگیهای والدین بر ادراک آنان از مفهوم خدا»؛ فصلنامۀ مطالعات روانشناختی، (4) 3؛ صص 69-85.
• زرقانی، سید مهدی (1386) «بررسی محتوایی شعر کودک در دهۀ هفتاد»؛ مطالعات ادبیات کودک، شمارۀ 159، صص 167-192.
• سقلاطونی، مریم (1386) و خدایی که در این نزدیکی است: خداشناسی در شعر کودک و نوجوان، قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهشهای اسلامی.
• سلاجقه، پروین (1387) از این باغ شرقی؛ نظریه های نقد شعر کودک و نوجوان، چاپ دوم، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• شعبان‌نژاد، افسانه (1370) شکوفه های برفی، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• شعبان‌نژاد، افسانه (1374) بابا و باران؛ تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• شعبان‌نژاد، افسانه (1388) من یا عروسک من، تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.
• شعبانی، اسدالله (1387) تنگ بلور آسمان، تهران: منادی تربیت.
• صادق‌زاده، محمود و زارع بیدکی، مریم (1393) «بررسی اصلیترین ویژگیهای زبانی و تصویرآفرینی در اشعار رحماندوست»؛ مطالعات ادبیات کودک، (2) 5، صص 75-106.
• صهبا، فروغ؛ عمرانپور، محمدرضا و اسکندری، علی (١٣٩٥) «بیان شاعرانه مضامین قرآن در شعر کودک»؛ پژوهشهای ادبی ـ قرآنی، (4) 4، صص ١٤٤-١٢٥.
• غفاری، سعید (1379) گامی در ادبیات کودک و نوجوان، تهران: دبیزش.
• فضیلت، محمود، (1386)، زبان و ادبیات کودک و نوجوان، کرمانشاه: طاق بستان.
• قاسم‌نیا، شکوه (1368) سرود نوبهاران، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• قاسم‌نیا، شکوه (1381) کلاغه به خنده افتاد؛ تهران: زیتون.
• قاسم‌نیا، شکوه (1382) صداآموزی برای کلاس‌اولیها و پیش‌دبستانیها؛ تهران: کتابهای ارغوانی.
• قاسم‌نیا، شکوه (1388) ترانه های پورنگ، تهران: کتابهای ارغوانی.
• قزل ایاغ، ثریا (1383). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن. تهران: سمت.
• کاشفی خوانساری، سید علی (1400) ادبیات دینی کودک و نوجوان، تهران: آرون.
• کیانوش، محمود (1370). بچه های جهان. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• کیانوش، محمود (1379) شعر کودک در ایران، تهران: آگاه.
• کیانوش، محمود (1385) آفتاب خانۀ ما، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• کیانوش، محمود (1389) جمجمک، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• محمدبیگی، ناهید (1389) رازکاوی ادبیات کودک و نوجوان (تحلیل محتوایی کودک-قصه و شعر از سال 1300- 1385) تهران: ترفند.
• محمدی، مهدی (1389) «بررسی وضعیت انتشار داستانهای دینی کودکان و نوجوانان بین سالهای 1385- »، فصلنامۀ نهاد کتابخانه های عمومی کشور، (4) 16، صص 55-82.
• مرتضوی کرمانی، علیرضا (1364) ضوابط و اصول نقد کتابهای کودکان و نوجوانان؛ تهران: انتشارات کانون فرهنگ و هنر اسلامی.
• موسی‌پور، نعمت الله و طالبیان، یحیی (1379 و 1380) «پیوندهای پنهان جاندارپنداری کودکان و تخیل شاعران»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره 8 و 9 (پیاپی 7) صص 119-133.
• وندر زندن، جیمز دبیلیو (1383) روانشناسی رشد، ترجمۀ حمزه گنجی، تهران: بعثت.