ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

مسئله مرگ و معاد در گرشاسبنامه، بهمن‌نامه و برزونامه

صفحه (263 - 280)
صفورا میربها ، عطاءالله کوپال (نویسنده مسئول)، نسترن صفاری
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1403

چکیده

زمینه و هدف: ترس و نگرانی از گذر زمان و به پایان رسیدن زندگی دنیوی همواره دغدغۀ اصلی بشر بوده است و رهایی از مرگ و یافتن آب حیات و گیاه جوانی برای نامیرا شدن بنمایۀ خلق اسطوره های جهانی شده اند. در واقع مرگ حماسی تلاقیگاه لذت با عمیقترین اندوه در روایتی جمعی است؛ تلاقیگاه دو انگارۀ متعارض است: میرایی و جاودانگی. در روایت حماسی، ‏مرگ با بقا پیوندی عمیق مییابد و فرد در همذات‌پنداری خود با قهرمان حماسه، بقا را در مرگ ‏مییابد. در این راستا جستار حاضر دو مفهوم کلیدی «مرگ و معاد» را در منظومه های گرشاسبنامه، بهمن‌نامه و برزونامه مورد بررسی قرار میدهد. تأکید اصلی در این پژوهش بر آشکار کردن مسائل اخلاقی و بنمایه های اعتقادی و دینی در این آثار دربارۀ مرگ است.

روش مطالعه: مقاله با روش توصیفی- تحلیلی بصورت تطبیقی به شباهتها و تفاوتهای نگرش سه حماسۀ مذکور به مسئلۀ مرگ و معاد میپردازد. محققان در این جستار در صدد تبیین چگونگی نوع نگاه گرشاسبنامه، بهمن‌نامه و برزونامه به مسئلۀ مرگ و معاد هستند.

یافته ها: شعرای حماسه پرداز مذکور در برخورد با مرگ غالباً به مفاهیمی از قبیل پوچی کار جهان، بیوفایی آن، مقدّر بودن و ناگزیری مرگ، رازوارگی جهان و ناپایداری کار آن منتج میگردد. در جهان حماسی به اقتضای فضای جنگاورانه و رویارویی با مرگ، تمام پهلوانان همواره با مسئلۀ مرگ مواجه بوده اند. این قهرمانان مرگ را برمیگزینند در حالیکه به آسانی میتوانند از آن بپرهیزند یا با آن مقابله کنند. بدین سبب مرگ آنها معنای دیگری به زندگی میبخشد.

نتیجه گیری: بطور کلی میتوان گفت هدف این شاعران از پرداختن به مرگ، تقویت شجاعت در پهلوانان و نهراسیدن از دشمن، مرگ در راه سربلندی ایران، و دفاع از میهن با مرگی خودخواسته است. در واقع اصرار آنها بر نشان دادن ناپایداری این دنیا در برابر جاودانگی آخرت، ناچیز و بی‌اهمیت نشان دادن دلخوشیها و دلبستگیهای دنیوی در راستای تشویق پهلوانان به انتخاب مرگ و نهراسیدن از آن است؛ به این دلیل است که پهلوانان ایرانی بهشت را از آن کسی میدانستند که در راه دفاع از میهن و آرمانهایش کشته شود.

کلمات کلیدی
برزونامه , بهمن‌نامه , گرشاسبنامه , مرگ , معاد , حماسه

• قرآن کریم
• آیدنلو، سجاد. (1388). متون منظوم پهلوانی، تهران: سمت.
• اسدی توسی، علی‌بن احمد. (1354). گرشاسبنامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
• امیدسالار، محمود. (1384). «اژدها»، دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، جلد 1، به کوشش اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 357-358.
• انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم. (1355). مردم و فردوسی، تهران: سروش.
• اوستا. (1386). به کوشش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
• ایرانشاه بن ابی الخیـر. (1370). بهمن‌نامه، ویراسـتۀ رحـیم عفیفـی، تهـران: علمـی و فرهنگی.
• بغدادی، عبدالقادربن عمر. (1382). لغت شاهنامه، تصحیح کارل. ک. زالمان، ترجمۀ توفیق. ه سبحانی و علی رواقی، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
• ثعالبی نیشابوری، عبدالملک‌بن محمد. (1368). تاریخ ثعالبی، ترجمۀ محمد فضایلی، تهران: نقره.
• دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغتنامه، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• رحمانی، روشن. (2007). «داستان برزو» در گفتار جوره کمال (متن علمی). دوشنبه: دانشگاه دولتی ملی‌ تاجیکستان.
• رستگار فسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر، تهران: توس.
• زنجانی، محمود. (1380). فرهنگ جامع شاهنامه، چاپ دوم، تهران: چاپخانه عطائی.
• سرامی، قدمعلی. (1368). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
• سعیدی، سیدمصطفی و هاشمی، احمد. (1381). طومار شاهنامه فردوسی، تهران: نوش‌نگار.
• سلمی، عباس. (1373). «پژوهشی در برزونامه و زمینه های‌ مختلف آن» مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، (1) 27، صص 15-34.
• شمیسا، سیروس. (1373). انواع ادبی، چاپ دوم، تهران: فردوسی.
• ‌عطاء بن یعقوب، عمید (عطایی رازی). (1382). برزونامه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1398). شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• مهرکی، ایرج. (1380). «تحول شخصیت گرشاسب در اسطوره و حماسه»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 32، صص197 -214.
• هفت لشکر (طومار جامع نقالان). (1377). مقدمه و تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم‌ انسانی و مطالعات فرهنگی.
• الهندی البرهان فوری، علاءالدین علی المتقی. (1431 ه.ق). کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: دارالاحیاء تراث العربی.