ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

مؤلفه های طنز کارناوالی در ادبیات مشروطه با رویکردی به نظریۀ باختین

صفحه (207 - 223)
فهیمه شهریاری ، سیدمحمود سیدصادقی (نویسنده مسئول)، علی عاشوری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: تاریخ ادبیات فارسی به پیروی از تحولات سیاسی و اجتماعی، دگرگونیهای شگرفی پیدا کرده و فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. در این مسیر پرپیچ‌وخم، عصر مشروطه در عرصه های مختلف بویژه ادب فارسی تأثیر قابل توجهی داشته است. از سوی دیگر یکی از خاستگاههای اصلی طنز در ادبیات فارسی، دورۀ مشروطه است. از آنجا که ادبیات طنز با دستمایۀ کارناوالی در دورۀ مشروطه نوعی نوآوری به شمار میرود، کالبدشکافی این نوع ادبیات و بررسی ویژگیهای آن از جنبه ها و ابعاد مختلف دارای اهمیت ویژه ای است. کوششی که در این پژوهش صورت پذیرفته تحلیل و بررسی مؤلفه های طنز کارناوالی در آثار علی‌اکبر دهخدا، میرزاده عشقی و نسیم شمال است.

روش مطالعه: در این تحقیق تلاش بر این بوده است که فضای کارناوالی حاکم بر آثار مشروطه با توجه به نظریۀ کارناوال باختین مورد بررسی قرار گیرد و از روش توصیفی-تحلیلی جهت دستیابی به منظور تحقیق استفاده شده است.

یافته ها: باید گفت در اکثر مؤلفه های طنز کارناوالی در آثار این شاعران، مصادیق و مطالب قابل انطباق وجود دارد که نشان میدهد طنز مشروطه با نظریۀ طنز کارناوالی باختین قابل تبیین و تطبیق است.

نتیجه گیری: گفتمان چندصدایی، نسبیت و در کنار هم قرار گرفتن مفاهیم متضاد، نافرمانی از قدرت حاکم، غیرمذهبی بودن، داشتن شخصیتی بهلول‌وار، گروتسک، و خندۀ کارناوالی یا خندۀ مرگ مؤلفه هایی هستند که در آثار این سه ادیب مشروطه در طنزپردازی به کار گرفته شده اند. در این میان «شخصیت بهلول‌وار» بیشترین مؤلفه در طنز کارناوالی آثار دهخداست. میرزاده عشقی نیز «نافرمانی از قدرت حاکم» را بیش از سایر مؤلفه ها به کار برده است. نسیم شمال اما «گفتمان چندصدایی» را بر دیگر مؤلفه ها ترجیح داده است.

کلمات کلیدی
طنز کارناوالی , ادبیات فارسی , عصر مشروطه.

• احمدی، بابک (1378)، ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.
• باختین، میخاﺋﯿﻞ (1387)، تخیل مکالمه ای: جستارهایی دربارۀ رمان، ترجمۀ رؤیا پورآذر، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
• بی‌نیاز، فتح‌الله (1387)، درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی، تهران: افراز.
• تودوروف، تزوتان (1377)، منطق گفتگویی، ترجمۀ داریوش کریمی، تهران: نشر مرکز.
• حلبی، علی‌اصغر (1365)، مقدمه ای بر طنز و شوخ‌طبعی در ایران، تهران: پیک.
• دهخدا، علی‌اکبر (1380)، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: تیراژه.
• دهخدا، علی‌اکبر (1396)، چرند و پرند، چاپ سوم، تهران: آذرمیدخت.
• غلامحسین‌زاده، غریب‌رضا و غلامپور، نگار (1387)، میخائیل باختین: زندگی، اندیشه ها و مفاهیم بنیادین، تهران: روزگار.
• غلامرضایی، محمد (1387)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چاپ سوم، تهران: جامی.
• قائد، محمد (1380)، عشقی: سیمای نجیب یک آنارشیست، تهران: طرح نو.
• کرمی، محمدحسین؛ ریاحی زمین، زهرا و دهقانیان، جواد (1388)، «پژوهشی در تئوری و کارکرد طنز مشروطه» پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، شمارۀ ۱، صص ۱-۱۶.
• کریمی موغاری، فریده و شمیم، نسیم (1382)، زندگی و شعر سید اشرف‌الدین حسینی گیلانی (نسیم شمال)؛ تهران: ثالث.
• گیلانی، اشرف‌الدین (1375)، کلیات سید اشرف‌الدین گیلانی (نسیم شمال)، با مقدمه و اهتمام احمد اداره چی گیلانی، تهران: نگاه.
• لچت، جان (1378)، پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته، ترجمۀ محسن حکیمی، چاپ دوم. تهران: خجسته.
• مقدادی، بهرام (1378)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
• میرزادۀ عشقی، محمدرضا (1357)، کلیات مصور میرزاده عشقی، گردآوری علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران: جاویدان.
• نولز، رونالد (1391)، شکسپیر و کارناوال پس از باختین، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: هرمس.