ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

مأخذشناسی برخی از قصص و تمثیلات خمسۀ حکیم نظامی گنجوی

صفحه (279 - 306)
ویدا سلیمی ، ناصر علیزاده خیاط (نویسنده مسئول)، سعیدالله قره بگلو
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1400

چکیده

زمینه و هدف: حکیم نظامی‌گنجوی، بزرگترین داستان‌سرای ایران، در آفرینش شاهکار بی‌بدیل خود وامدار آثار پیشینیان بوده است؛ چنانکه این اثر ارزنده حاصل «ارتباط و تعامل فکری او با خیل کثیری از منابع شفاهی و کتبی و متون تاریخی و داستانی و افسانه و اسطوره» است؛ یکی از راه های دسترسی به «دامنۀ مطالعاتی» و «وسعت اندیشه ها»ی شاعر، کشف و شناسایی مآخذ و سرچشمه های حکایات و تمثیلاتی ‌است که به نظم کشیده ‌است؛ این تحقیق بر آن‌ است که مآخذ و سرچشمه های حکایات نظامی را -حداقل در مخزن‌الاسرار- در حد توان و امکانات بدست دهد و راه را برای مطالعات بعدی هموار کند.

روش‌ مطالعه: پژوهشگران برخی از داستانهای خمسۀ نظامی را به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار داده و با توجه به وجوه افتراق و اشتراک آنها به میزان بهره مندی شاعر از متون پیشین دست یافته اند.

یافته ها: هر اثر ارزنده و کم‌‌نظیر بی‌شک حاصل ارتباط و تعامل فکری صاحب اثر با منابع پیشین است که معانی را با الفاظی نو و جامه ای زیبنده، خلاقانه و هنریتر ارائه میدهد. خمسۀ حکیم نظامی که از این قائده مستثنی نیست، بسیاری از قصه ها و حکایتهای متون پیشین را به سبک و سیاق خود آراسته و با اندک دستکاری بنظم کشیده است.

نتیجه گیری: میتوان به تأثیرپذیری مستقیم نظامی از برخی قصص و تمثیلات ازجمله «کتاب مقدس»، «نهج‌البلاغه»، «بلوهر و بوذاسف»، «شرح اُودانه ورگه»، «روایتهای جاینی»، «محاضرات الادباء و محاورات ‌الشعراء»، «مروج‌ الذهب و معادن ‌الجوهر»، «عقد العلی ‌للموقف ‌الاعلی»، «تنبیه خواطر و نزهه ‌النواظر»، «کلیات آثار پارسی‌ خیام نیشابوری»، «دیوان ‌انوری»، «احیاءالعلوم»، «حدیقۀ الحقیقۀ» و نیز تأثیرپذیری غیرمستقیم از «حیات‌مردان نامی»، «اخبارالنساء»، «فردوس‌الحکمه»، «الملل و النحل»، «سیاست‌نامه»، «طبقات‌الصوفیه»، «کشف‌المحجوب» و... اشاره کرد. تأثیرپذیری شاعر از «حدیقۀ سنایی» بسیار چشمگیر و شایان توجه است.

کلمات کلیدی
نظامی , خمسه , مأخذشناسی , داستان و تمثیلات

• نهج البلاغه (1375)، ترجمۀ سیدجعفر شهیدی، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی. کتاب مقدس احادیث و قصص مثنوی، فروزانفر، بدیع الزمان، (1376)، ترجمۀ کامل حسین داوودی، تهران: امیرکبیر. احیاء علوم الدین، غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد، (بی‌تا)، جلد 3، بیروت: دارالمعرفه. احیاء علوم الدین، غزالی، محمد، (1386)، ترجمۀ محمد خوارزمی، به ‌کوشش حسین خدیوجم، چاپ ، تهران: علمی و فرهنگی. اخبارالنساء، ابن‌جوزی، ابی‌الفرج (1426)، اعتنی به و فهرسه برکات یوسف هبود، بیروت: مکتبه‌العصریه. اخلاق محتشمی، طوسی، خواجه نصیرالدین، (۱۳۷۷)، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. اخلاق ناصری، طوسی، خواجه نصیرالدین، (۱۳۵۶)، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی. افسانۀ آب حیات در اسکندرنامۀ نظامی و روایات دیگر داستان اسکندر، سرکاراتی، بهمن (1372)، مجموعه مقالات کنگرۀ بین المللی بزرگداشت نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام منصور ثروت، جلد دوم، تبریز: دانشگاه تبریز، صص 227-240. اقبال‌نامه، نظامی‌گنجه‌ای (1388)، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: قطره. بحارالانوار، علامه مجلسی، (1403)، چاپ 3، ج78، بیروت: دار احیاءالتراث. بررسی بازتاب اساطیر یونان در آثار نظامی، رضایی دشت ارژنه، محمود (1394)، دوفصل‌نامۀ علمی- پژوهشی ادبیات تطبیقی، (1) 3، صص 165-190. بررسی حکایتهای حیوانات، تقوی، محمد، (1376)، تهران: روزنه. بلوهر و بوذاسف، شیخ صدوق و ملا محمدباقر مجلسی، (1365)، سیدابوطالب میرعابدینی، تهران: امیرکبیر. پانصد و یک حکایت از جوامع الحکایات، عوفی، سدیدالدین محمد (1392)، امیر بانوی کریمی، تهران: زوار. پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، زرین‌کوب، عبدالحسین (1370)، تهران: سخن. تأثیر ادبیات باستانی در آثار نظامی، چاوش اکبری، رحیم (1372)، مجموعه مقالات کنگرۀ بین‌المللی بزرگداشت نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام منصور ثروت، جلد نخست، تبریز: دانشگاه تبریز، صص 406- 416. تاریخ‌الحکما، قفطی، جمال الدین ابوالحسن علی، (1347)، به ‌کوشش بهین دارائی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، حسنی رازی، سیدمرتضی بن داعی، (1364)، به تصحیح عباس اقبال، چاپ دوم، تهران: اساطیر. تحسین و تقبیح ثعالبی، ساوی، محمدبن ابی بکر بن علی، (1385)، تصحیح عارف احمد الزغول، تهران: میراث مکتوب. تذکره‌الاولیا، عطار نیشابوری، فریدالدین، (1398)، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. تعلیقات حدیقه الحقیقه، (بی‌تا)، تصحیح مدرس رضوی، تهران: موسسۀ مطبوعاتی علمی. تنبیه خواطر و نزهه‌النواظر، ورّام ابن‌ابی فراس‌المالکی الاشتری، الامیر الزاهدبن الحسین (1384)، قلم العلامۀ الکبیر السید صادق بحرالعلوم، طبع، محمدکاظم الحاج محمدصادق الکتبی، صاحب المکتبی، منشورات المطبعۀ الحیدریه و مکتبها فی النجف الاشراف. چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی (1382)، تصحیح سعید قره بگلو و رضا انزابی نژاد، تهران: جامی. حدیقه‌الحقیقۀ و شریعه الطریقۀ، سنایی، مجدودبن آدم (1329)، تصحیح مدرس رضوی، تهران: کتابخانۀ مجلس سنا. حیات مردان نامی، پلوتارک، (1387)، ترجمۀ رضا مشایخی، چاپ پنجم، تهران: ققنوس. خسرو و شیرین، نظامی گنجوی، (1392)، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر. داستانها و پیامهای نظامی، ریاضی، حشمت الله، (1385)، به‌کوشش حبیب الله پاک گوهر، تهران: حقیقت. داستانهای هندی-بودایی در ادبیات فارسی، مجتبایی، فتح الله (1395)، مصاحبه‌گر: لیلا الهیان، فلسفه و کلام، اطلاعات حکمت و معرفت، (8) 11، ص10. دو رساله در اخلاق: مکارم اخلاق، گشایش نامه، نیشابوری، رضی‌الدین ابوجعفر محمد (1341)، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، به ‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. دیوان اشعار، انوری ابیوردی، (1376)، به ‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی، جلد 2، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی. دیوان اشعار، فریومدی، ابن‌یمین، (1363)، به تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد، چاپ دوم، تهران: کتابخانۀ سنایی. دیوان اشعار، قبادیانی، ناصرخسرو، (1385)، تهران: علم. ذیلی بر مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، حجّاجی کهجوق، عزیز، (1398)، تبریز: یانار. رباعیات خیام (طربخانه)، رشیدی تبریزی، یاراحمد، (1367)، تصحیح علامه همایی، تهران: هما. روضه‌العقول، ملطیوی، محمد غازی، (1383)، تصحیح و توضیح جلیل نظری، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی. ریشه‌یابی داستان لیلی و مجنون، ستودیان، مهدی (بی‌تا)، فصلنامۀ تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، صص 95-115. زینت‌المجالس، محمد الحسینی، مجدالدین، (1362)، چاپ دوم، تهران: کتابخانۀ سنایی. سراج‌الملوک، الطرشوشی‌المالکی، ابی‌بکر محمدبن‌محمد الولید الفهری، (بی‌تا)، محقق نعمان صالح الصالح، جلد1، دارالعاذریه للنشر و التوزیع-ریاض: عربستان. سیرالملوک، طوسی، خواجه نظام الملک، (۱۳۴۷)، به‌ کوشش هیوبرت دارک، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. شرفنامه، نظامی گنجه‌ای (1376)، تصحیح حسن وحید دستگردی، به‌ کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوم، تهران: قطره. طبقات‌الصوفیه، انصاری، خواجه عبدالله، (1380). به ‌کوشش حسین آهی، چاپ دوم، تهران: فروغی. عقدالعلی للموقف الاعلی، کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد، (۱۳۳۹)، به ‌کوشش علی محمد عامری نائینی: تهران: مجلس. قوت‌القلوب فی‌معامله المحبوب، مکی، ابوطالب محمدبن علی، (بی‌تا)، بیروت: دارالفکر. کشف‌المحجوب، هجویری، ابوالحسن علی بن ‌عثمان، (1383). تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش. کلیات آثار پارسی حکیم عمر خیام (1390)، به اهتمام محمد عباسی، تهران: هیرمند. کیمیای سعادت، غزالی، ابوحامد امام محمد (1380)، حسین خدیوجم، چاپ دهم، تهران: علمی و فرهنگی. مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی، فروزانفر، بدیع الزمان، (1370)، تهران: امیرکبیر. مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام، عطایی، محمدرضا، (1369)، مشهد: نشر آستان قدس رضوی. محاضرات الادبا و محاورات الشعرا و البلغا، الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد (1420هـ)، عدد الاجزا: 2، شرکۀ دارالارقم بن‌ابی‌الارقم، بیروت: الطبعۀ الاولی. مخزن‌الاسرار، نظامی‌گنجه‌ای (1389)، به تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر. مرزبان‌نامه، وراوینی، سعدالدین، (1373)، به‌ کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ پنجم، تهران: صفی علیشاه. مروج‌الذّهب و معادن الجوهر، مسعودی، ابوالحسن، (۱۳۴۴)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. مروج‌الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، ابوالحسن، (2002)، اعتنی بها الدکتور یوسف البقاعی، الطبعه الاولی، بیروت: داراحیاء التراث. الملل والنحل، شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم. (1335)، ترجمۀ افضل الدین صدر ترکه اصفهانی، به تصحیح و تحشیۀ سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران: کتابفروشی ابن سینا. نه شرقی نه غربی، انسانی، زرین‌کوب، عبدالحسین (1353)، تهران: امیرکبیر. نوادر، (ترجمه منتخبات محاضرات الادبا و محاورات الشعراء و البلغاء راغب اصفهانی)، (1396)، ترجمه و تألیف محمدصالح قزوینی به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. الهی‌نامه، نیشابوری، عطار، (1392)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن. یادداشتها و اندیشه‌ها، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1362)، چاپ چهارم، تهران: جاویدان. ینبوع الاسرار، خوارزمی، کمال‌الدین حسین، (1384)، مصحح مهدی درخشان، جلد 1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.