ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 11، بهمن 1402 ، شماره پی در پی 93

سبک‏شناسی تشبیه در دیوان شکستۀ قاجار

صفحه (1 - 20)
نادر افتخارزاده ، امیربانو کریمی فیروزکوهی (نویسنده مسئول)، عبدالحسین فرزاد
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: حسنعلی میرزا شجاع‏السلطنه با نام شعری شکسته، ششمین فرزند فتحعلیشاه و یکی از شاهزادگان غزلپرداز و دانش‌پژوه عصر قاجار بود. او از شاعران دورۀ دوم نهضت بازگشت و رستاخیز ادبی است که در زنده نگه داشتن یاد و خاطرۀ شاعران قدیم کوشیده است. تشبیه از پایه‏های علم بیان و از مهمترین وجه تمایز سخن ادبی از غیر آن است. بررسی و تحلیل قلمرو‏های تشبیه باعث کشف و شناخت هرچه بیشتر آثار غنایی این دوران و میزان خلاقیت و شناخت جهانبینی شاعر میشود. در این جستار ساختار تشبیه، بعنوان عنصر اصلی و سازندۀ تصویر در شعر شکستۀ قاجار، و روند آفرینش ادبی و تحولات سبکی دستگاه بلاغی، نقد و بررسی شده است.

روش مطالعه: این جستار براساس روش تحلیلی-توصیفی، نقد و بررسی شده است و مواردی مانند عناصر و مؤلفه های مشبه به؛ انواع تشبیه به اعتبار مفرد، مقید یا مرکب بودن طرفین تشبیه؛ انواع تشبیه براساس ذکر یا حذف ارکان تشبیه؛ انواع تشبیه براساس حسى یا عقلى بودن طرفین تشبیه؛ انواع تشبیه براساس شکل؛ ترکیب تشبیه با صنایع دیگر؛ نوآوری در تشبیه؛ تشبیه در تشبیه و تشبیه نامتعارف مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد.

یافته‏ها: دیوان شکسته شامل پنج قصیده، 75 رباعی و 353 غزل میباشد که درمجموع شاعر برای ارائۀ مضامین از 731 تشبیه بهره برده است. او علاقۀ زیادی به همراه کردن تشبیهات با برخی شگردهای خیال‏انگیز همچون استعاره، مراعات نظیر، تنسیق‌الصفات، ایهام، تضاد، تکرار، تلمیح، کنایه و استخدام داشته است؛ با این حال پیچیدگی و ابهام چندانی در ساختار تشبیهات دیوانش دیده نمیشود.

نتیجه گیری: بیشترین مشبهات تشبیهات شعر شکستۀ قاجار، انسان و اعضا و متعلقات وی هستند و مشبه به‎ها معمولاً از میان پدیده های طبیعی و مصنوعات انسانی انتخاب شده اند. او در موارد متعددی موفق شده است با وارد کردن عنصری تازه در تشبیهات آشنا و تثبیت‌شدۀ فارسی، بگونه‏ای از آنها آشنایی‏زدایی کند و موجب تازگی آنها شود؛ هرچند درمجموع تشبیهات او دارای تصاویری ساکن و ایستا هستند.

کلمات کلیدی
تشبیه , سبک‏شناسی , شکستۀ قاجار , حسنعلی میرزا , شجاع‏السلطنه.

• آصف، محمدهاشم. (1382). رستم‏التواریخ. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب، ص 485.
• احمدی، بابک. (1399). حقیقت و زیبایی. تهران: نشر مرکز، ص 69.
• پورنامداریان، تقی. (1367). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 8.
• پورنامداریان، تقی. (1390). سفر در مه. تهران: سخن، ص 214.
• تجلیل، جلیل. (1385). معانی و بیان. ویرایش 2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص 46 و 58.
• حسن‏لی، کاووس. (1383). گونه‏های نوآوری در شعر معاصر ایران. تهران: ثالث، ص 282.
• حکیم‌آذر، محمد (1390) «ساختار تشبیه مرکّب در شعر منوچهری دامغانی و فرّخی سیستانی»، مجلۀ فنون ادبی، (2) 3، صص 37-54.
• خاوری شیرازی، میرفضل اله. (1380). تاریخ ذوالقرنین. تصحیح ناصر افشارفر. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج 1، صص 9، 83 و 299.
• رستگار فسایی، منصور. (1362). تصویرآفرینی در شاهنامۀ فردوسی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز، ص 14.
• رضایی جمکرانی، احمد. (1384). «نقش تشبیه در دگرگونی سبکی». دوفصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 5، صص 100ـ85.
• شمیسا، سیروس. (1372). نگاهی تازه به بدیع، تهران: فردوس، ص80.
• شمیسا، سیروس. (1379). بیان. ویرایش 2. تهران: فردوس، ص 98.
• شمیسا، سیروس. (1381). بیان و معانی، چاپ هفتم، تهران: فردوس.
• صادقیان، محمدعلی. (1379). طراز سخن. یزد: دانشگاه یزد، ص 110.
• طالبیان، یحیی و محمدی افشار، هوشنگ. (1384). «تشبیهات هنری در غزل سعدی». نشریۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 22، صص 52ـ27.
• عرفان، حسن. (1395). کرانه‏ها. قم: هجرت، ج 1، ص 46.
• علوی مقدم، محمدرضا و اشرف‏زاده، رضا. (1379). معانی و بیان. ویرایش 2. تهران: سمت، ص 111.
• فریزر، جیمز بیلی. (1364). سفرنامۀ فریزر. ترجمۀ منوچهر امینی. تهران: توس، ص 215.
• قدامۀ‏بن جعفر. (1384). نقد الشعر. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: پرسش، ص 200.
• کروچه، بندتو. (1344). کلیات زیباشناختی. ترجمۀ فؤاد روحانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص 79.
• گروسی، عبدالحسین فاضل. (1376). تذکرۀ انجمن خاقان. تصحیح توفیق سبحانی. تهران: روزنه، ص 19.
• گلچین معانی، احمد. (1369). کاروان هند. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ص 344.
• گلچین، میترا . (1390). «بررسی ساختارهای مختلف تشبیه در مثنوی معنوی»، مجلۀ بهار ادب سابق، (1) 4، صص 339- 352.
• مجد، امید و مهدوی‌فر، سعید. (1390). «نگاهی تازه به تشبیه». ادب فارسی، دورۀ جدید1، شمارۀ 3ـ5، صص 259ـ275.
• واتسن، رابرت گرنت. (1354). تاریخ ایران دورۀ قاجار. ترجمه غ. وحید مازندرانی. تهران: سپهر، ص 171.