ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

سبک نگارشی تاریخ عالم آرای عباسی

صفحه (117 - 138)
شراره ابراهیم ، مهدی محقق (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: اسکندربیگ ترکمان، از برجسته ترین دبیران دورۀ صفوی و منشی مخصوص شاه عباس اول است که بسیاری از نامه های دورۀ صفوی به قلم او تحریر شده است. یکی از قابل اعتناترین آثار دورۀ صفوی، کتاب تاریخ عالم آرای عباسی که موضوع اصلی این پژوهش است و توسط این دبیر چیره دست پدید آمده است. در این پژوهش تلاش شده ویژگیهای سبکی و نگارشی این کتاب مورد بررسی قرار گیرد. چراکه این اثر بعنوان یکی از مفصلترین و مشهورترین آثار دورۀ صفوی، میتواند نمونۀ قابل اعتنایی از سبک فکری و نگارشی دبیران دورۀ صفوی باشد.

روش مطالعه: پژوهش پیش رو به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و براساس مطالعات کتابخانه ای انجام شده است.

یافته ها: این اثر در مقایسه با آثار متنوع و متکلف دوران صفوی تا حدی به روش ساده نویسی که اسکندربیک بر آن تأکید دارد، وفادار بوده است؛ اما دبیری و منشی بودن اسکندربیگ موجب شده است که این اثر گاه به روش منشیان، به شیوه ای متکلفانه و منشیانه نگاشته شود. نویسنده در نگارش کتاب از دو شیوۀ نثر ساده و مصنوع بهره جسته است. عبارتپردازی و تکلفات منشیانه ای که در اغلب کتابها و نامه های آن دوران بکار میرفت، کمتر در این کتاب آمده است و برخلاف پیش زمینۀ ذهنی، مواردی چون سجع، کاربرد مترادفات، تتابع اضافات، جناس، اشعار عربی و... به اندازۀ سایر متون یا نامه های دورۀ صفوی بسامد ندارد.

نتیجه گیری:قریحه و دانش ادبی اسکندربیک منشی یکی از دلایل توفیق او و ماندگاری اثرش شده است. بهره گیری متعادل از صنایع ادبی چون استعاره، تشبیه، تجنیس، سجع، استناد به آیات قرآنی و بکارگیری اشعار پارسی و گاه عربی و‌‌‌…بر گوارایی متن و تأثیر کلام افزوده است و از این لحاظ میتواند بیش از پیش کتاب را مورد توجه حوزۀ ادبیات فارسی قرار میدهد.

کلمات کلیدی
صفویه , دبیری , سبک‌شناسی , تاریخ عالم آرای عباسی , اسکندربیک منشی , سطح فکری , سطح زبانی , سطح ادبی

• اسکندربیک ترکمان و آیه نگاری‌اش در عالم آرای عباسی. پاینده، عظیمه و جعفری، علی اکبر. (۱۳۹۷) پژوهشنامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ 30، صص: ۱۱۳-۱۲۸.
• اصطلاحات دیوانی عالم آرای عباسی. علاقه، فاطمه، (۱۳۸۵)، تهران: فرهنگستان هنر (اندیشۀ خلاق).
• بیان. شمیسا، سیروس (۱۳۷۶)، چاپ ششم، تهران: فردوسی.
• تاریخ ایران بعد از اسلام. زرینکوب، عبدالحسین، (۱۳۹۵) چاپ هفدهم، تهران: امیرکبیر.
• تاریخ عالم آرای عباسی، منشی، اسکندربیک، (۱۳۷۷) تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
• تاریخ عالم آرای عباسی، منشی، اسکندربیک، (۱۳۹۲) چاپ پنجم، تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
• دایره المعارف بزرگ اسلامی. خطیبی، ابوالفضل، (۱۳۷۷) ج ۸، تحت نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف اسلامی، صص: ۳۶۲-۳۶۵.
• سبک‌شناسی نثر، شمیسا، سیروس (۱۳۷۷) چاپ دوم، تهران: میترا‌.
• سبک‌شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، فتوحی، محمود، (۱۳۹۰) تهران: سخن.
• معانی و بیان. شمیسا، سیروس (1383) تهران: فردوس.
• نقد و ارزیابی تاریخ‌نگاری اسکندربیگ منشی «عالم آرای عباسی»، واعظ شهرستانی، نفیسه، (۱۳۸۲) کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد و تیر ۱۳۸۲ شمارۀ ۶۸ و ۶۹، صص: ۹۲-۱۰۵.