ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 2، اردیبهشت 1400 ، شماره پی در پی 60

روابط بینامتنی در «استقبال» با تکیه بر نمونه هایی از اشعار شاعران سبک عراقی

صفحه (113 - 130)
فریده نادری زنوز ، ژیلا صراتی (نویسنده مسئول)، محمد پاشایی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده
زمینه و هدف: استقبال یعنی بهره گیری از یک شعر سرمشق که از نظر شاعر استقبال-کننده فرم و شکل و طرحی کامل دارد و در میان مردمان جایگاهی یافته است. شاعر میکوشد با اعمال برخی تغییرات طرحی نو در آن افکند و از یادآوری شعر استقبال‌شده درجهت القای بیشتر مفهوم به مخاطب بهره برد. با این وصف، بهره بردن و وامگیری خصیصۀ عمدۀ استقبال است؛ بهره مندی از موسیقی و ساختاری که در طول زمان آشنا و پسندیده شده است و واژه هایی که در میان متن سرمشق خوش نشسته و با دیگر عناصر شعر هماهنگ شده است. این نوشته تأثیرپذیری شاعران سبک عراقی (برای نمونه عطار، سعدی و حافظ) را از شعر سرمشق (اشعار سنایی، خاقانی و سلمان که خود نیز عراقی‌سراست) در سه سطح زبانی و بیانی و فکری نشان میدهد و همسو بودن یا نبودن آنها را میسنجد.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله بصورت تحلیلی - توصیفی است
یافته ها: شاعرانی که از نظر عقیدتی با کسی همسو و همجهتند، در استقبال از وی، ایده های اصلی و افکار را از او وام میگیرند و از استقبال عناصر اصلی ساختار و موسیقی سرودۀ سرمشق، همچون دیگر عناصر سبکی شعرشان، برای برجسته تر ساختن محتوای سخن خود سود میجویند و بسیاری از استقبالها برای طبع‌آزمایی یا قدرتنمایی نیست.
نتیجه گیری: در مبحث استقبال شعر سرمشق گاه از لحاظ بلاغی چنان تأثیرگذار است که شاعر وام گیرنده بدنبال محملی تازه برای اندیشه و مسئلۀ عاطفی نیست و اگر بدنبال نو کردن معانی باشد و بافت موقعیتی شعر را تغییر دهد، تصویر، موسیقی و دیگر روابط و عناصر شعر را تغییر چندانی نمیدهد. شاعر تأویلگری مثل حافظ، در استقبال، ضمن بهره مندی از رابطۀ بینامتنیت، قدمی دیگر درجهت تغییر بافت کلام برمیدارد و با تأویلهای ذهنی جلوه ای تازه به شعر میبخشد.

کلمات کلیدی
استقبال , سبک عراقی , شعر سرمشق , بینامتنیت , ساختار , محتوا.

• از نشانه های تصویری تا متن: به سوی نشانه شناسی ارتباط دیداری، احمدی، بابک (1391) چاپ دوازدهم، تهران: نشر مرکز.
• تخیل فرهیخته، فرای، نروتروپ (1372) ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• چهار مقاله، نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر (1382) تصحیح رضا انزابی نژاد و سعید قره-بیگلو، تهران: جامی.
• دیوان، حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین (1372)، براساس تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، چاپ هشتم، تهران: انجمن خوشنویسان ایران.
• دیوان، خاقانی، بدیل‌بن علی (1375)، ویراستۀ میرجلال الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
• دیوان، ساوجی، سلمان (1389) به اهتمام و تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
• دیوان، سنایی غزنوی، ابومجدود (1364) به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
• دیوان، عطار، فریدالدین (1345) به اهتمام و تصحیح دکتر تقی تفضّلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• زبان شعر در نثر صوفیه: درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) تهران: سخن.
• زبان، منزلت و قدرت در ایران، بی‌من، ویلیام اُ. (1393) ترجمۀ رضا مقدم کیا، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.
• سبک‌شناسی نظم، شمیسا، سیروس (1379) تهران: دانشگاه پیام نور. سیر غزل در شعر فارسی، شمیسا، سیروس (1370) چاپ سوم، تهران: فردوس.
• عرفان و تفکر: از تأملات عرفانی مولوی تا عناصر عرفانی در طریق تفکر هایدگر، همدانی، امید (1389) تهران: نگاه معاصر.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین (1375) تهران: هما. کلیات سعدی، سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1382) از روی نسخۀ تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: بهزاد.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384) چاپ هشتم، تهران: آگاه.
• نگاهی تازه به معناشناسی، پالمر، فرانک ر. (1391) ترجمۀ کوروش صفوی، چاپ ششم، تهران: نشر مرکز
• . وصل خورشید: شرح شصت غزل از حافظ، مظفری، علیرضا (1387) تبریز: آیدین.