ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

جستار موتیف معشوق و زن از دیدگاه نظامی و جامی

صفحه (193 - 217)
مرتضی بنده الهی ، عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)، حمیرا زمردی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: نظامی به رغم تفکر مرد سالانه زمانش، در داستانهای خود به پرورش مثبت شخصیت زن پرداخته و سهم بیشتری از فضای داستانی را به نقشها و حضور مثبت آنان اختصاص داده است. دیدگاه جامی در خصوص زن و جایگاه وی در همه آثار و مثنویهایش یکسان نبوده و گاه دچار دوگانگی و تناقض در آثار خویش بوده است. بررسی موتیف معشوقه و زن در پنج گنج و هفت اورنگ موضوع اصلی این پژوهش است. در این مقاله کوشیده ایم نقاط فکری مثبت و منفی شاعران مورد درباره زن مورد جستار قرار گیرد.

روش ها: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه، پنج گنج نظامی و هفت اورنگ جامی میباشد، که پس از گرد آوری منابع لازم و مطالعه ی از هر کدام، موارد مورد نظر استخراج و پس از دسته بندی مطالب به تجزیه و تحلیل تطبیقی آنها پرداخته شد.

یافته ها: در مثنویهای نظامی، زنان بیشتر هویتی ستودنی دارند، هر چند که در دنیای واقعی و روزگار زندگی نظامی، چنین نیست. تصورات نظامی درباره زنان بی آن که در پی تبرئه شاعر باشیم، بیش از آن که متأثر از تجربه های شخصی او باشد، بازتابی از تلقی مردم روزگار او و پسند برخی از مخاطبان شاعر است؛ وگرنه این بد پنداری با آنچه که استاد گنجه درباره زنان خود، از جمله آفاق و دیگران گفته، متناقض است. جامی به مناسبتهای گونه‎گون در مثنویهایش خاصه مثنویهای یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و سلامان و ابسال رأی و نظرش را درباره زن ابراز داشته است. جامی درباره زن ذهنیتی ناخوش داشته و هر چند، گاهی زن پاکدامن را ستوده است اما وجودش را کیمیا دانسته و محال.

نتیجه گیری: در اغلب داستانهای پنج گنج حضور پررنگ زنان دیده میشود. آنان اغلب ارجمند و باشکوهند و مخاطب نه تنها هرگز نمیتواند حضور زنان را نادیده بگیرید که شأن و منزلت آنان را همواره در مییابد. این حضور خیلی مهم است. حتی در برخی موارد کنشهای داستانی حول محور زن میگردد و آنان نقش های اول داستان را دارا هستند. ادب ذاتی این شاعر مانع آن میشود که به تحقیر زن بپردازد. و همیشه با نزاکت از قهرمانان زن یاد میکند. جامی در مثنوی هفت اورنگ، در اورنگ لیلی و مجنون از ویژگیهایی چون وفاداری، لطافت، زیبایی و عزت نفس میگوید، ولی در اورنگ سلامان و ابسال با نگاهی زن ستیزانه، اگر زن را زیبا خوانده است این زیبایی را دام و مکری برای فریب مردان دانسته و از زن با ویژگیهای: فریب کاری، نادانی، موجودی ناقص عقل، وسیله کامجویی مردان و بی وفایی ارائه نموده است.

کلمات کلیدی
نظامی , جامی , معشوقه , زن

• امامی، نصرالله. (1400). نظامی گنجه ای و پنج گنج (جستاری در زندگی و شعر نظامی گنجه ای با گزیده ای از منظومه های او). چاپ اول. تهران: سمت، صص 8-5.
• افراسیاب پور، علی اکبر و فریدون طهماسبی. (1391). زن از دیدگاه جامی در لیلی و مجنون. فصلنامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال چهارم، شماره 15، صص103-87.
• بهنام فر، محمد و نظری، اعظم. (1388). تحلیل تطبیقی داستان دژ هوش ربا با گنبد سرخ در هفت پیکر نظامی. تهران:کتاب ماه ادبیات، صص 31-11.
• جامی خراسانی، نورالدین عبدالرحمن. (1378). هفت اورنگ. تصحیح جابلقا دارعلیشا، تهران: مرکز مطالعات ایرانی. صص 755-45
• جامی خراسانی، نورالدین عبدالرحمن. (1378). دیوان جامی. مقدمه و تصحیح اعلاخان افصح زاد. با همکاری انستیتو شرق شناسی و میراث خطی مکتوب. تهران: مرکز مطالعات ایرانی. صص 805-42
• حسینی، مریم. (1388). رمزپردازی زن در ادب عرفانی. فصلنامه پژوهش زنان، سال اول، شماره 1، صص 45-29.
• زنجانی، برات. (1397). شرفنامه نظامی گنجویی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران، صص 956-15.
• زنجانی، برات. (1397). اقبال نامه نظامی گنجویی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران، صص 536-9.
• زنجانی، برات. (1398). خسرو وشیرین نظامی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران، صص 1021-12.
• مدرس گیلانی، مرتضی. (1398). مثنوی هفت اورنگ. تهران: مهتاب، صص 1051-54.
• مایل هروی، نجیب. (1389). شیخ عبدالرحمان جامی. تهران: طرح نو، صص 313-14.
• نظامی گنجه ای. (1385). مخزن الاسرار. تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره، صص 215- 8.
• نظامی گنجه ای. (1396)، لیلی و مجنون، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره، صص 275-6.
• نظامی گنجه ای. (1376). هفت پیکر. تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره، صص 418-19.
• واصفی، زین الدین محمود. (1349). بدایع الوقایع. تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، صص 555-12.
• نوای، امیر علیشیر. (1363). مجالس النفائس. ترجمه های فخری هروی و شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت. تهران: منوچهری، صص 508-11.