ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 6، شهریور 1400 ، شماره پی در پی 64

جامعه شناسی شعر آیینی در ایران مطالعۀ موردی: شعر معاصر فارسی چهار دهۀ اخیر

صفحه (1 - 16)
علیرضا حبیبی ، عبدالله حسن زاده میرعلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده

هدف و زمینه: آنچه بعنوان بنمایه و درونمایه در اشعار آیینی کهن وجود داشت، بیشتر بر اسطوره ها و سنتها و آداب و رسوم فرهنگی تأکید میکرد، اما از دورۀ اسلامی و بخصوص حکومت شیعی صفوی، رنگ‌وبوی مذهبی گرفت و به آیینهای ملی و مذهبی توجه میشد. تحولات اجتماعی مشروطه، جنبشهای اجتماعی و تجددخواهی باعث تقویت حس وطن‌دوستی و باستان‌گرایانه در شعر و ادبیات در دوران قاجار، پهلوی اول و دوم شد. پیروزی انقلاب اسلامی و دوران جنگ و دفاع مقدس، محتوا و مسیر شعر آیینی را تغییر داد که میتوان از آن به دورۀ نوزایی در شعر آیینی یاد کرد. شعر انقلاب و دفاع مقدس با بهره مندی از مفاهیم آیینی و استمداد از مکتب اهل ‌بیت (ع) و اعتقادات دینی و مذهبی در قالبهای شعری کهن، نیمایی و حتی سپید دورۀ نوگرایی شعر مذهبی و آیینی را پدید آورد. پژوهش حاضر با هدف بررسی آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی و تبلور آنها در شعر معاصر ایران با تأکید بر چهار دهۀ اخیر انجام گرفته است. در این پژوهش تلاش میشود به پیشینه، مبانی، مؤلفه ها، درونمایه ها، تحولات سبکی و جامعه شناختی این گونۀ شعر فارسی در دورۀ معاصر پرداخته شود.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ اسنادی و کتابخانه ای و در مواردی به شیوۀ مصاحبه با صاحبنظران انجام گرفته است.

یافته ها: شعر آیینی همچون دیگر انواع شعر و قلمرو ادب فارسی در گذر زمان گسترش یافته و سپهر تازه ای فراروی خویش گشوده است. روشن است که پدیده های نو، تحولات دورۀ معاصر، تغییر و تحول زبان، اندیشه ها و مضامین نو، همه و همه اتفاقاتی جدید را در شعر آیینی معاصر ایران رقم زده است و این گونۀ شعری را باید چندساحتی و با مضامین متنوع نگاه کرد.

نتیجه گیری: بررسی و شناخت آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی در دورۀ معاصر در قالب سنتهای ملی و مذهبی و شعر و ادب آیینی با تحولات فرهنگی و اجتماعی و گاهی سیاسی همراه است. در واقع میتوان گفت ادبیات آیینی بستری برای انتقال مفاهیم و ارزشهای انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مناسبتهای ملی و مذهبی و آداب و سنن شده است.

کلمات کلیدی
آیینها و مناسک , شعر معاصر , فرهنگ و هویت ایرانی , انقلاب اسلامی و دفاع مقدس

• انسان و فرهنگ، فکوهی، ناصر (1389). تهران: جاوید.
• آیینهای گذار در ایران، اسدیان، محمد (1384). تهران: روشنان.
• با چراغ و آیینه، شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1392). چاپ چهارم، تهران: سخن.
• برداشتی جامعه‌شناختی از ادبیات عامیانه، ارشاد، فرهنگ (1387). فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 12، صص 3-26.
• تاریخ تشیع در ایران، جعفریان، رسول (1386). تهران: علم.
• جام جهان‌بین، اسلامی ندوشن، محمدعلی (1349). چاپ سوم، تهران: ابن سینا.
• جستارهایی در فرهنگ و ادب ایرانیان، کزازی، میرجلال‌الدین (1361) تهران: نشر مرکز.
• حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1387). تهران: امیرکبیر.
• درآمدی بر فولکلور ایران، جعفری قنواتی، محمد (1394). تهران: جامی.
• شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن، محدثی خراسانی، زهرا (1388) تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.
• شعر سیاسی در دورۀ پهلوی دوم، درستی، احمد (1381). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• شهریار، محبوب‌ترین شاعر معاصر، امین، حسن (1394). روزنامۀ اطلاعات،‌26 شهریور.
• فرهنگ زبان فارسی، مشیری، مهشید (1378). چاپ سوم، تهران: سروش.
• فرهنگ لغت، معین، محمد (1388) دورۀ شش جلدی، چاپ بیست و دوم، تهران: امیرکبیر.
• لغت‌نامۀ دهخدا، علی‌اکبر (1377). دورۀ 16 جلدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مرثیه‌سرایی در ادب فارسی، امامی، نصرالله (1369) تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
• مرز پرگهر، ظریف، هومن (1395). زندگی و اشعار حسین گل گلاب، تهران: اندیشه.
• وظیفۀ ادبیات، نجفی، ابوالحسن (1389). تهران: نیلوفر.