ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

تحلیل پرسه زنی بعنوان یکی از نمودهای سبکِ رفتارِ اجتماعی صوفیان (موردکاوی: مثنویهای عطار و مثنوی مولانا)

صفحه (295 - 320)
کبری شایان‌مهر ، احمد امین (نویسنده مسئول)، پرستو کریمی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: رفتار و منش صوفیانه به یک یا چند جنبۀ خاص محدود نمیشود چرا که در نظام رفتاری آنان بسیاری از آداب خاص و حتی منحصربه فرد دیده میشود که گاه التزام به آنها از شرایط صوفی‌گری نیز بحساب می‌آمد. این رفتار ما در ساحتهای زیستی صوفی نیز ظهور و بروز می‌یافت از جمله در نحوۀ گذران زندگی و معیشت که گاه آنان را وادار به پرسه زنی و کدیه میکرد. هدف اصلی این جستار بررسی و تحلیل رفتار پرسه زنی بعنوان یکی از رفتارهای صوفیه در مثنویهای عطار و مثنوی مولانا و تحلیل و تبیین دیدگاه های عطار و مولانا در این زمینه است.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مقاله بشیوه توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و سندکاوی است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که عطار و مولانا دیدگاه مثبتی نسبت به پرسه زنی و کدیه و طلب ندارند و اگر هم گدایی و فقر در برخی از ابیات و حکایات آثار مورد بررسی از این دو شاعر عارف ستوده شده است، مقصود، فقر الی الله و نیازمندی بحق است؛ عطار و مولانا هر دو از مخالفان تن‌آسانی، بیکارگی و تن‌پروری و گدایی بعنوان یک نوع از رفتار نابهنجار اجتماعی میباشند.

نتایج پژوهش: نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که عطار و مولانا، توکل را جواز گدایی و پرسه زنی دراویش و دیگران نمیدانند و بشدت با گدایی برای گذران زندگی بر اساس نفس‌پرستی و شکمبارگی مخالف هستند. رویکرد عطار در الهی‌نامه نسبت به سایر مثنویهای وی، بیشتر جنبۀ انتقادی دارد و مولانا نیز در مواضع بسیاری در دفاتر شش‌گانه مثنوی، پرسه زنی را بهر نوع و شکلی نکوهیده است.

کلمات کلیدی
پرسه زنی , عطار , مولانا , شعر عرفانی. ‌

• قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی‌قمشه ای.
• اسپرهم. داود (1395). نقد صوفی از تصوف (تا قرن پنجم هجری). تهران: آریان،صص 35 ـ 36 ـ 37 ـ 39 ـ 48 ـ 49 ـ 50.
• اسپرهم. داود و رستگار. مرضیه (1393). «نقد آداب طعام در تصوف. پژوهشنامه عرفان». دو فصلنامه. شمارۀ چهاردهم. صص 1 ـ 24.
• افلاکی. شمس‌الدین محمد (1396). مناقب‌العارفین. تصحیح، حواشی و تعلیقات: تحسین یازجی. ویرایش و اضافات: توفیق. هـ . سبحانی. تهران: دوستان، ص 24.
• آریا. غلامعلی (1379). «تصوف و عرفان در عصر ایلخانی». در مجموعه مقالات اولین سمینار تاریخی هجوم مغول به ایران و پیامدهای آن. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ص 105.
• بنیامین. والتر (1377). «دربارۀ برخی از مضامین و دستمایه های شعر بودلر». ترجمه: مراد فرهاد پور. ارغنون. شماره 12. صص 27 ـ 47.
• جوادی آملی. عبدالله (1391). مفاتیح الحیاه. چاپ هفتاد و چهارم. قم: اسراء، ص 86.
• دشتی. سید محمد و دیگران (1400). «نگاهی جامعه شناختی و عرفانی بگستره و زمینه های بدبینی در مثنوی». مطالعات عرفانی. دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی دانشگاه کاشان. شماره سی و چهارم. صص 123 ـ 142.
• دهخدا. علی‌اکبر (1373). لغتنامه. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1357). جستجو در تصوف ایران. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر، صص 50 ـ 52.
• ___________________ (1391). صدای بال سیمرغ. چاپ ششم. تهران: سخن، ص 43.
• زمانی. کریم (1379). شرح جامع مثنوی. تهران: اطلاعات، ص 141.
• سراج طوسی. ابونصر عبدالله بن علی (1388). اللمع فی التصوف. ترجمه: مهدی محبتی. به کوشش: رینولد آلن نیکلسون. چاپ دوم. تهران: اساطیر، صص 251 ـ 258- 259.
• سلّمی. ابوعبدالرحمن (1969). طبقات‌الصوفیه. قاهره: مکتبه الخانجی، صص 47 ـ 48.
• سهروردی. شهاب‌الدین عمر (1392). عوارف‌المعارف. ترجمه: ابومنصور اصفهانی. تصحیح: قاسم انصاری. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی، ص 162.
• شیمل. آنه (1367). شکوه شمس. ترجمه: حسن لاهوتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، صص 427 ـ 428.
• صفا. ذبیح الله (1369). تاریخ ادبیات ایران. تهران: فردوس، ص 118.
• عطار نیشابوری. فریدالدین (1361). اسرارنامه. به تصحیح: سید صادق گوهرین. تهران: زوار.
• __________________ (1372). منطق‌الطیر. به تصحیح: سید‌صادق گوهرین. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
• ___________________ (1400). مصیبت‌نامه. به تصحیح: محمد رضا شفیعی‌کدکنی. چاپ هفتم. تهران: سخن.
• ___________________ ( 1401 ). الهی نامه. به تصحیح: محمد رضا شفیعی‌کدکنی. چاپ دهم. تهران: سخن.
• ___________________ (1374). تذکره الاولیا. به تصحیح: محمد استعلامی. چاپ هفتم. تهران: زوار.
• غزالی. ابوحامد محمد بن محمد (1355). کیمیای سعادت. بکوشش احمد آرام. تهران: کتابخانه مرکزی، ص 354.
• فروزانفر. بدیع‌الزمان (1388). شرح احوال و نقد و تحلیل آثار عطار. تهران: زوار، صص 51 ـ 78.
• قشیری. ابوالقاسم (1401). ترجمه رساله قشیریه. چاپ سوم. تهران: هرمس، ص 497.
• کیانی. محسن (1389). تاریخ خانقاه در ایران. چاپ چهارم. تهران: طهوری، صص 299 ـ 305.
• مکّی. ابوطالب (1396). قوت‌القلوب فی معامله المحجوب. ترجمه: مهدی افتخار. تهران: آیت اشراق، ص 343.
• مولانا. جلال‌الدین محمد بلخی (1375). مثنوی معنوی (دفتر 1 تا 6). تصحیح: رینولد آلن نیکلسون. تهران: توس.
• ولف. ژانت (1380). زنان و ادبیات مدرنیته: زنان پرسه زن نامرئی در مدرنیته و مدرنیسم. ترجمه: حسنعلی نوذری. تهران: نقش جهان، ص 444.
• هجویری. ابوالحسن علی بن عثمان (1382). کشف‌المحجوب. تصحیح: ژوکوفسکی. تهران: طهوری، صص 64 ـ 467ـ 527.
• هدایتی‌زاده. نجف (1377). فرهنگ کار: مدخلی بر کار در اسلام از دیدگاه جامعه شناختی. قم: مؤسسه فرهنگی انتشارات ائمه، ص 47.
• یوسف‌پور. محمد کاظم (1380). نقد صوفی: بررسی انتقادی تاریخ تصوف با تکیه بر اقوال صوفیان تا قرن هفتم هجری. تهران: روزنه، ص 350.