ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

تحلیل شناختی استعاره مفهومی عشق در اشعار احمد عزیزی

صفحه (219 - 242)
محسن محسناتبار ، فیروز فاضلی (نویسنده مسئول)، رضا چراغی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: بر اساس رویکرد شناختی زبان، تجربیات حسی و فیزیکی انسان مبنای ادراک مفاهیم انتزاعی است. در زبانشناسی شناختی، استعاره نقش مهمی در نظام شناختی بشر دارد؛ به نحوی که بسیاری از بنیادی ترین مفاهیم در نظام مفهومی از طریق مفاهیم استعاری درک میشود. عشق یکی از مفاهیم انتزاعی و احساسی است که برای بیان آن استفاده از مفاهیم ملموس تر و عینی تر ضروری به نظر میرسد. این پژوهش با بهره گیری از نظریه استعارۀ مفهومی به شواهدی میپردازد که احمد عزیزی در اشعار خود، حوزه های ملموس و عینی و مادّه را بر حوزۀ انتزاعی عشق مفهوم سازی کرده است.

روشها: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه، مثنویها و مجموعه غزلیات احمد عزیزی است و نمونه ها از مجموع 131 بیت دارای ساختار استعاری به عنوان شاهد مثال انتخاب شده است. این تحقیق به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از رویکرد شناختی به تحلیل استعاره مفهومی عشق در اشعار احمد عزیزی میپردازد.

یافته ها: احمد عزیزی برای مفهوم سازی عشق از استعاره های هستی شناختی و مادّه های گوناگون بهره گرفته تا بتواند بر جنبه ها و کارکردهای گوناگون عشق تمرکز نماید. برآیند متن بیان کننده سیطره سه کلان استعاره «عشق جاندار است، «عشق مادّه/جسم است»، «عشق مکان است» و سامان یافتگی آن بر گستره ای از خرداستعاره های هستومند و مادّه بر محور این کلان استعاره هاست. این خرد استعاره ها بر پایه تناظرهای موجود شماری از مهمترین مفاهیم مرتبط با عشق همچون پیشوایی، قاهریت، قدرت، عظمت، بیکرانگی، تهذیب کنندگی، روشنایی بخشی، قداست، ارزش بخشی، شورانگیزی، فناکنندگی و وصال بخشی را مفهوم سازی میکند. همچنین از طرحواره های تصوری جانداری، حرکتی/مسیر، شیء، نور و ظرف برای ارتباط حوزه های مبدأ و مقصد استعاره استفاده شده است.

نتیجه گیری: بررسی کلان استعاره های عشق و خرد استعاره های مرتبط با آن، حکایت از آن دارد که از مجموع 74 گروه استعاری 26 خرداستعاره مرتبط با الگوی جاندارانگاری، 28 مورد جسم انگاری و 20 مورد مکان انگاری استفاده شده است. نیز، بررسی کارکردهای مثبت و منفی خرداستعاره ها و بسامد آن نشان میدهد که دیدگاه شاعر نسبت به تجربه شهودی عشق غالباً خوشایند و مثبت است.

کلمات کلیدی
زبانشناسی شناختی , استعاره مفهومی , عشق , شعر

• قرآن کریم.
• آقاحسینی، حسین و زارع، زینب. (1390). تحلیل زیباشناختی ساختار زبان شعر احمد عزیزی بر اساس کفشهای مکاشفه. پژوهشهای زبانشناسی، دوره سوم، شماره پنجم، صص 18-1.
• ایشانی، طاهره. (1394). بازتاب گفتمان دینی در اشعار احمد عزیزی. دهمین همایش بین المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، صص 7-1.
• بهنام، مینا. (1389). استعاره مفهومی نور در دیوان شمس. نقد ادبی، سال 3، شماره 10، صص 114-91.
• پورجوادی، نصرالله. (1387). باده عشق: پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی. چ1، تهران: کارنامه. صص 119-177.
• خانی، سامان و معروف، یحیی. (1394). پایان نامه: بررسی تطبیقی عشق در اشعار یحیی سماوی و احمد عزیزی. دانشگاه رازی کرمانشاه.
• راسخ مهند، محمد. (1389). درآمدی بر زبانشناسی شناختی. تهران: سمت.
• روشن، بلقیس و اردبیلی، لیلا. (1392). مقدمه ای بر معناشناسی شناختی. تهران: علم.
• شرونی، سمیه و نجاریان، محمدرضا. (1394). شباهت ها و تفاوت های زبان و مضمون در اشعار سیدحسن حسینی و احمد عزیزی. دهمین همایش بین المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، صص114-100.
• شعبانزاده، مریم. (1390). نگاهی به شعر احمد عزیزی. پژوهشنامه ادب غنایی، شماره هفدهم، صص148-131.
• ــــــــــــــــ (1392). فناوری در زبان امروز (جستاری در تأثیر تکنولوژی بر شعر احمد عزیزی). فنون ادبی، دوره پنجم، شماره 1، صص 140-123.
• صفوی، کورش. (1383). درآمدی بر معنی شناسی. تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، ص367.
• عزیزی، احمد. (1372). ترانه های ایلیایی. چاپ اول، تهران: انتشارات کیهان.
• ـــــــــــــ (1375الف).کفشهای مکاشفه. چ3. تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
• ـــــــــــــ (1375ب). خوابنامه و باغ تناسخ. چ 3. تهران: برگ.
• ـــــــــــــ (1387الف). طغیان ترانه. چ1. تهران: کتاب نیستان.
• ـــــــــــــ (1387ب). قوس غزل (مجموعه آثار غزل). چ1. تهران: نیستان.
• ـــــــــــــ (1387ج). ناودان الماس. تهران: کتاب نیستان.
• ـــــــــــــ (1397). شرجی آواز. چ 2. تهران: آوای نور.
• کووچش، زولتن. (1393). مقدمه ای کاربردی بر استعاره. ترجمه شیرین پورابراهیم. تهران: سمت، ص59.
• گلفام، ارسلان و یوسفی راد، فاطمه. (1381). زبانشناسی شناختی و استعاره. تازه های علوم شناختی، سال چهارم، شماره سوم، صص 64-59.
• گیررتس، درک. (2018). ده گفتار در زبانشناسی شناختی اجتماعی. بستون: نشر بریل.
• لیکاف، جورج. (1382). نظریه معاصر استعاره؛ استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی آفرینی. به کوشش فرهاد ساسانی. تهران: سوره مهر، ص98.
• لیکاف، جورج. و جانسون، مارک. (1394). استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم. ترجمه هاجر آقاابراهیمی. تهران: علمی، صص17-62.
• متشرعی، محمود. (1399). درآمدی بر زبان شناسی شناختی اجتماعی (به همراه بررسی موردی چند معنایی واژگان در زبان فارسی در این چارچوب). تهران: نشر رهنما.
• منتشلو، معصومه. (1396). معنی شناسی شناختی تجربه عشق در گلستان سعدی. فصلنامه زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال نهم، شماره 32، صص 175-158.
• نجاریان، محمدرضا و شرونی، سمیه. (1396). درونمایه های شعر احمد عزیزی، نشریه ادبیات پایداری، سال نهم، شماره شانزدهم، صص 363-339.
• نداف زاده، فاطمه. (1394). بررسی سبک، اندیشه و محتوای اشعار احمد عزیزی، پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
• هاشمی، زهره. (1389). نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون. ادب پژوهی، شماره دوازدهم، صص140-119.
• هاشمی، زهره و قوام، ابوالقاسم. (1392). نگرش احمد غزالی به عشق بر بنیاد نظریه استعاره شناختی، ادب پژوهی، شماره 26، صص 71-49.
• همتی، سمیره. (1398). بررسی شیوه های مضمون سازی و تصویرآفرینی در شعر احمد عزیزی، سبک شناسی نظم و نثر فارسی، سال دوازدهم، شماره پیاپی 45، صص 377-355.