ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 8، آبان 1401 ، شماره پی در پی 78

تحلیل جایگاه محیط زیست در عرفان اسلامی (بر اساس آثار برجستۀ شعر عرفانی فارسی)

صفحه (201 - 221)
اصغر طارمی (نویسنده مسئول)، مهدی فیاض
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: پیدایش بحرانهای عظیم محیط زیستی از چالشهای بزرگ پیش روی دوران معاصر است که حیات انسان و دیگر زیستمندان کرۀ زمین را بمخاطره انداخته است. ریشۀ اصلی این بحرانها را باید در جهان بینی و نوع نگرش انسانها به هستی جستجو کرد؛ چراکه چگونگی رفتار انسانها با یکدیگر و جهان طبیعت تحت تأثیر افکار، ایدئولوژیها و جهان بینیها میباشد. این پژوهش تلاش میکند نظام معرفت شناسی و جهانبینی عرفان ایرانی – اسلامی را درقبال محیط زیست بر اساس مهمترین آثار شعر عرفانی فارسی طراحی و تبیین نماید.

روش مطالعه: این پژوهش از ردۀ مطالعات بین رشته ای بوده که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، جایگاه محیط زیست را در آثار برجستۀ شعر عرفانی فارسی از عصر سنایی تا دورۀ جامی بررسی خواهد کرد.

یافته ها: بررسی آثار برجستۀ نظم عرفانی فارسی در شعر شاعران عارفی چون سنایی، عطار، مولانا، شبستری و جامی نشان میدهد که خدامحوری، اعتقاد به انسجام و انتظام عالم، نظریۀ نظام احسن، آینه و آیه بودن عالم، قاعدۀ عمل و عکس العمل، سریان عشق در هستی، حیات و ادراک‌مندی کیهان، و بسندگی و قناعت، مبانی اصلی نگرش عرفای اسلامی به محیط زیست را تشکیل میدهند.

نتیجه گیری: جهان‌بینی عرفای اسلامی بر اساس آموزه های دینی سرشار از نگاه معرفت شناسانه به طبیعت و محیط زیست است. ادبیات عرفانی بویژه شعر عرفانی بهترین ظرف برای بازتاب احساسات و افکار عرفای اسلامی در قبال طبیعت و محیط زیست است. تحلیل آثار برجستۀ شعر عرفانی فارسی حاکی از آن است که احترام، تکریم، عشق و محبت به طبیعت و مظاهر آن در نظام باورها، اندیشه، گفتار و سلوک عملی عرفای اسلامی موج میزند. عرفان ایرانی-اسلامی با تکیه بر مبانی فکری آن، بر اصولی استوار است که میتواند نوع نگاه و تفکر انسانها را درمورد محیط زیست تغییر داده و رفتار آنها را درقبال آن سامان بخشد. الگوهای مبتنی بر نظام باورهای عرفانی میتواند جایگزین انسان‌محوری، فردگرایی، مطلق‌انگاری، تجزیه گرایی، نگاه آفاقی و مکانیکی و ابژکتیو به جهان شود و در رابطۀ او با طبیعت تغییرات بنیادی ایجاد کند.

کلمات کلیدی
محیط زیست , عرفان اسلامی , شعر عرفانی , طبیعت.

• قرآن کریم
• احادیث مثنوی، فروزانفر، بدیع الزمان، (1361)، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• اسرارنامه، عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم، (1392)، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش سوم (چاپ ششم)، تهران: سخن.
• اسلام و محیط زیست، جوادی آملی، عبدالله، (1386)، تحقیق و تنظیم عباس رحیمیان، قم: اسراء.
• الفتوحات المکّیه، ابن عربی، محیی الدین، (1994-1985 م)، تصحیح عثمان یحیی، 14 جلد، قاهره: افست بیروت.
• آفرینش از منظر عرفان، رحیمیان، سعید، (1387)، ویراست 2، قم: بوستان کتاب.
• الهیات محیط زیست، محقّق داماد، سیدمصطفی، (1393)، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
• الهی نامه، عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن‌ابراهیم، (1387)، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• حدیقۀ الحقیقۀ و شریعۀ الطریقۀ، سنایی غزنوی، مجدودبن آدم، (1377)، تصحیح مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دین و نظم طبیعت، نصر، سیّدحسین، (1385)، ترجمۀ انشاءالله رحمتی، تهران: نشر نی.
• دیوان، حافظ، شمس الدین محمد، (1373)، به تصحیح بهاءالدین خرّمشاهی، تهران: نیلوفر.
• زبان شعر در نثر صوفیه، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1392)، تهران: سخن.
• فصوص الحِکَم، ابن عربی، محیی الدین، (1366)، تصحیح عفیفی، تهران: انتشارات الزّهراء.
• فلسفه و بحران غرب، هوسرل، ادموند و دیگران (1387)، ترجمۀ محمدرضا جوزی و دیگران. تهران: هرمس.
• کلیات، سعدی، مصلح بن عبدالله، (1385)، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
• کلیات، عراقی، فخرالدین، (بی تا)، مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• کلیات، نظامی، الیاس بن یوسف، (1389)، بر اساس نسخۀ تصحیح شدۀ وحید دستگردی، 2 جلد، تهران: شهرزاد.
• لطائف الاعلام، کاشانی، عبدالرزّاق، (1379)، تهران: میراث مکتوب.
• مبانی عرفان نظری، رحیمیان، سعید، (1388)، ویراست 2، تهران: سمت.
• مجموعه آثار، شبستری، شیخ محمود، (1371)، به اهتمام صمد موحد، چاپ دوم، تهران: طهوری.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین محمد، (1381)، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، تهران: هرمس.
• مثنوی هفت اورنگ، جامی، نورالدین عبدالرّحمن، (1337)، تصحیح آقا مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتابفروشی سعدی.
• مصیبت نامه، عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن‌ابراهیم، (1386)، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• منطق الطیر، عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن‌ابراهیم، (1384)، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش دوم، تهران: سخن.
• مولوی نامه، همایی، جلال الدین، (1376)، چاپ نهم، تهران: هما.
• نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت، نصر، سیّدحسین، (1377)، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.