ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 2، اردیبهشت 1400 ، شماره پی در پی 60

تأثیر آموزه های دینی در تصویرپردازی دنیا در مثنوی معنوی

صفحه (97 - 112)
محمدحسین صادقی درویشی ، یداله ملکی (نویسنده مسئول)، جعفر تابان
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده
زمینه و هدف: در فرهنگ اسلامی مانند فرهنگهای مختلف بشری دربارۀ دنیا و مصادیق آن بسیار سخن گفته شده است. شاعران بزرگ زبان فارسی نیز اغلب بر اساس نگرش مذهبی و صبغۀ فکری خود به این موضوع پرداخته اند. مولوی بعنوان یکی از بزرگترین شاعر-عارفان در ادبیات فارسی، نیز در جای‌جای مثنوی به طرح دیدگاه و موضع خود دربارۀ دنیا پرداخته است. این پژوهش درنظر دارد با بررسی تصاویر بلاغی دنیا در مثنوی، به جست‌وجوی ریشه ها و پایه های آن در میان آیات، احادیث و روایات بپردازد. در واقع سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که کدام تصاویر مثبت یا منفی دنیا در مثنوی معنوی با دیدگاههای قرآن کریم و دیگر متون مذهبی هم‌پوشانی و مطابقت دارد و مثنوی در ارائۀ این تصاویر تا چه اندازه متأثر و ملهم از این متون است؟
روش مطالعه: روش اجرای پژوهش حاضر از نوع کتابخانه ای به صورت تحلیل محتوایی خواهد بود. بدین صورت که در آغاز با مطالعۀ مثنوی معنوی و دیگر منابع مرتبط و همچنین با استفاده از کتابهای گوناگون، و رجوع به پایگاههای اطلاعاتی الکترونیکی مختلف و استفاده از نشریات و مجلاتی که در ارتباط با موضوع مورد پژوهش هستند، مطالب مورد نظر فیش‌برداری شده و سپس به صورت تطبیقی و با توجه به محتوای مطالب طبقه بندی شده اند.
یافته ها: مولانا در بیان اکثر تصاویر دنیا، نگاهی قرآنی و وحیانی داشته و با تسلط بر کتاب الهی درعین تأثر از آیات و احادیث، با زیبایی تمام به وصف بدیعی از دنیا میپردازد.
نتیجه گیری: اعجاز و زیبایی کار وی در این است که خلق این توصیفات و تصاویر، با روشی شیوا و تلمیح‌گونه صورت گرفته است. همچنین تصاویر منفی و مذموم دنیا در این اثر، به مراتب بیشتر از تصاویر مثبت مطرح گردیده است (تقریباً دو برابر)، باوجوداین در هیچ موردی، خودِ حیات به تنهایی پست و بی‌ارزش معرفى نمیشود، اما ممکن است به صورت پست براى انسان مطرح شود.

کلمات کلیدی
دنیا , مثنوی , مولوی , قرآن , احادیث , تصویر بلاغی , تمثیل

• قرآن کریم
• احادیث و قصص مثنوی، فروزانفر، بدیع‌الزمان (1381)، ترجمه و تنظیم حسین داوودی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• احیاء علوم‌الدین، غزالی، محمدبن محمد (1392)، ترجمۀ معین‌الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، جلد 15، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
• ارشادالقلوب، دیلمی، حسن‌بن محمد (1371)، جلد 1، قم: الشریف الرضی.
• بحار الانوار، مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، جلدهای 87 و 65، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• بوستان، سعدی شیرازی (1359)، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
• پله پله تا ملاقات خدا، زرینکوب، عبدالحسین (1375)، چاپ دهم، تهران: علمی.
• تفسیر المیزان، طباطبایی، محمدحسین (1382)، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، جلد هجدهم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• تفسیر مجمع‌البیان، طبرسی، فضل‌ابن حسن (1359)، ترجمۀ محمد رازی، ج۲۷، ترجمه و نگارش از احمد بهشتی، تصحیح و تنظیم محمد موسوی دامغانی، چاپ نخست، تهران: فراهانی.
• تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، جعفرى، محمدتقی (1348)، تهران: اسلامی.
• دُرر المنثور فی التفسیر بالمأثور، سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (1362)، جلد اول، قم: مکتب آیت‌الله المرعشی النجفی.
• راه روشن، فیض کاشانی، محسن (1379)، ترجمه المحجه البیضاء فى تهذیب الاحیاء، ترجمۀ سید محمدصادق عارف و دیگران، جلد ششم، مشهد: آستان قدس رضوی.
• سی قصیده از ناصر خسرو، محقق، سیدمهدی (1397)، تهران: توس. سیری در نهج‌البلاغه، مطهری، مرتضی (1380)، چاپ چهاردهم، تهران: صدرا.
• غُررالحکم و دُرر الکلم، تمیمی آمدی، ابوالفتح عبدالواحد (1410ه. ق)، جلد یک، قم: دارالکتاب الاسلامی.
• کلیات سعدی، سعدی شیرازی (1385)، بر اساس تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ اول، تهران: هرمس.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال‌الدین محمد (1368)، به تصحیح رینولد نیکلسون، در سه مجلد، چاپ ششم، تهران: مولی.
• نهج‌البلاغه، علی‌بن ابیطالب (1379)، ترجمۀ محمد دشتی، چاپ سی‌ودوم، قم: نشر الهادی.
• کلمات قصار و برخی خطبه‌های پیامبر اکرم (ص)، نهج‌الفصاحه (1324) مترجم و گردآورنده: ابوالقاسم پاینده، چاپ نخست، تهران: جاویدان.