ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

بررسی و تحلیل سبک‌شناسی مثنوی« سبحه الابرار» اثر عبدالرحمان جامی

صفحه (1 - 16)
منصوره مشایخی ، مریم شایگان (نویسنده مسئول)، مریم غلامرضابیگی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: مطالعات سبک‌شناسانه، آشکارکنندۀ بسیاری از ویژگیهای ادبی، فکری و زبانی آثار مختلف در ادوار گوناگون هستند و کمک شایانی به مطالعات حوزه های تاریخ ادبیات، دستور زبان، نقد ادبی و حتی انواع ادبی میکنند. این مقاله به بررسی ساختار و مهمترین ویژگیهای سبک‌شناسی یکی از مثنویهای نورالدین عبدالرحمان جامی با نام «سبحه الابرار» در سه حیطۀ فکری، زبانی و ادبی میپردازد.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ تحلیل محتوا و کتابخانه ای انجام شده است.

یافته ها: جامی در این مثنوی از ساختار منظمی پیروی میکند؛ بدین معنی که اثرش را به چهل عقد تقسیم کرده و در هر عقد ابتدا اصلی از اصول عرفانی و اخلاقی را مطرح ساخته و در ادامه برای توضیح آن اصل، حکایت و تمثیلی را ذکر میکند و در پایان چند بیت بعنوان مناجات میآورد. بنابراین علاوه بر عرفانی بودن، این اثر برای تعلیم و تربیت و آموزش سالکان پدید آمده و جنبۀ آموزشی و تعلیمی دارد.

نتیجه گیری: در سطح زبانی، انتخاب وزن «فاعلاتن فعلاتن فعلن» این منظومه را از این منظر بی‌بدیل ساخته است؛ همچنین بازیهای لفظی در کاربرد قافیه و ردیف نیز از ویژگیهای زبانی خاص این منظومه است. در سطح ادبی، صرف نظر از کاربرد مقابله و تمثیل (که آن را در خدمت فهم مطالب عرفانی و اخلاقی اثرش قرار داده است) نوآوری چندانی در اثر دیده نمیشود و عنصر تقلید در تمام ارکان و آرایه های ادبی آن دیده میشود. در سطح فکری، ازآنجاکه جامی از پیروان مکتب ابن‌عربی محسوب میشود، در منظومۀ خویش از میان مؤلفه های این مکتب بر دو موضوع «وحدت وجود» و «انسان کامل» تأکید بیشتری دارد. با وجود اینکه جامی پیرو مکتب نقشبندیه بوده است، نشانی از تعالیم این فرقه در سبحه الابرار دیده نمیشود.

کلمات کلیدی
سبحه الابرار , عبدالرحمان جامی , سبک‌شناسی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• آتشکدۀ آذر، بیگدلی، لطفعلی بیگ آقاخان (1336) تصحیح حسن سادات ناصری، تهران: چاپخانۀ حیدری.
• ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1378) تهران: نشر نی.
• ادبیات کلاسیک فارسی، آربری،آرتورجان (1371) ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: رضوان.
• اندیشه‌های جامی در مثنوی هفت‌اورنگ، صدقی، حسین (1380) مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، دورۀ 44، شمارۀ 178-179؛ صص 119-154.
• تاریخ ادبیات ایران، سبحانی، توفیق (1386) تهران: زوار.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله (1383) جلد چهارم، چاپ یازدهم، تهران: فردوس.
• جامی، حکمت، علی اصغر (1320) تهران: چاپخانۀ بانک ملی ایران.
• جامی، مایل هروی، نجیب ( 1377) تهران: طرح نو.
• شعر و شاعران از دیدگاه نورالدین عبدالرحمن جامی، تجلیل، جلیل و فلاح، مرتضی (1380) مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، (3) 1، صص 1-25.
• مثنوی هفت‌اورنگ، جامی، نورالدین عبدالرحمن (1386) تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا مهتاب.
• مقامات جامی، باخزری، عبدالواسع (1371) چاپ دوم، با مقدمۀ نجیب مایل هروی، تهران: نی.
• نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی، افصح‌زاده، اعلاخان (1378) تهران: مرکز مطالعات ایرانی، زیر نظر دفتر نشر میراث مکتوب.