ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 10، دی 1400 ، شماره پی در پی 68

بررسی و تحلیل سبک‌شناسی «خمسۀ خواجوی کرمانی»

صفحه (35 - 60)
گیتا پورباقر ، منیژه فلاحی (نویسنده مسئول)، رضا فهیمی
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1399

چکیده

زمینه و هدف: خواجوی کرمانی یکی از شاعران نامدار ایران در قرن هشتم است که با سرودن منظومه های داستانی و غنایی به تقلید از نظامی پرداخت. در این مقاله به بررسی ویژگیهای سبکی در خمسۀ خواجو در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده است.

روش مطالعه: این پژوهش که به شیوۀ تحلیل محتوا و کتابخانه ای انجام شده است، به بررسی ساختار و مهمترین ویژگیهای سبک‌شناسی خمسۀ خواجوی کرمانی در سه سطح فکری، ادبی و زبانی میپردازد.

یافته ها: خواجوی کرمانی شاعری درجه اول و جزو نوابغ ادب فارسی محسوب نمیشود ولی در برخی موارد شاعری مبدع است و ابیات نادر و بدیع زیادی در خمسه اش دیده میشود. او شاعری است که برای نوآوری در شعر و کاربرد ترفندهای بیانی و بدیعی، بسیار تلاش میکند و چندان به احساس و عاطفه در اشعارش توجهی ندارد، به همین دلیل اشعارش چندان مورد پسند قرار نگرفته است. بنابراین یکی از مهمترین خصوصیات اشعارش، کاربرد فراوان صنایع و متصنعانه بودن لفظ و زبان شعر وی است. باوجود این زبان وی ساده و روان است، اما گاه اصرار بر نوآوری و خلق مضامین جدید، شعر وی را بسمت تکلف و تصنع میکشاند.

نتیجه گیری: در میان صناعات لفظی بیشتر به جناس و در میان صناعات معنوی بیشتر به تلمیح و مراعات نظیر و تضاد علاقه نشان داده است. خواجو تشبیهات و خصوصاً استعارات خود را بدون پیرایه نمی‌آورد و همواره آنها را در کنار دیگر عناصر خیال استفاده میکند. مجاز در خمسۀ او چندان جنبۀ هنری ندارد و کنایات در خمسۀ او عموماً تکراری است و اگر کاربرد آنها سبب زیبایی خاصی شود، بعلت چگونگی بکار گرفتنشان در ساختار بیت است. خمسۀ خواجو عصارۀ فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی را بنمایش میگذارد و خواجو آگاه از علوم و فنون ادبی، حکمت و نجوم و مسلّط بر علوم دینی از جمله روایت احادیث است، به همین دلیل اشعار او نیز سرشار از تلمیحات و اشارات متنوع است. همچنین او شاعری عارف‌مسلک و راوی داستانهایی است که در آنها عشق مایۀ اصلی و محرّک نخستین است و در کنار داستانهای عاشقانه و مضامین خاص آن، به ادبیات تعلیمی و اخلاقیات و عرفان نیز پرداخته است.

کلمات کلیدی
خمسه خواجوی کرمانی , سبک‌شناسی , سبک عراقی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• ارزش چندجانبۀ ردیف در شعر حافظ، طالبیان، یحیی و اسلامیت، مهدیه (1384)، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، شمارۀ 8، صص 7-27.
• ایهام در شعر فارسی، راستگو، سیدمحمد، (1379)، تهران: سروش.
• بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، وحیدیان کامیار، تقی، (1388)، چاپ چهارم، تهران: سمت.
• بررسی کارکردهای تکرار در شعر معاصر، روحانی، مسعود، (1389)، مجلۀ بوستان ادب دانشگاه شیراز، (2) 3، پیاپی 8، صص 146-168.
• تاریخ ادبیات ایران، رضازاده شفق، صادق، (1350)، چاپ دوم، شیراز: دانشگاه شیراز.
• تاریخ نظم و نثر در ایران، نفیسی، سعید، (1363)، تهران، فروغی.
• تکرار، ارزش صوتی و بلاغی آن، متحدین، ژاله، (1354)، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، (3) 11، ص 517.
• توصیف و تصویرگری در منظومۀ حماسی علی‌نامه؛ طغیانی، اسحاق، آقاحسینی، حسین، نیکروز، یوسف (1379)، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی شهید باهنر کرمان، ص 26.
• تولد شعر، الیوت، تی.اس، (1384)، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران: سپهر.
• خمسه، خواجوی کرمانی، ابوعطا کمال‌الدین، (1370)، به تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
• خواجوی کرمانی در آثارش، عابدی، محمود، (1386)، گوهر گویا، ص 36.
• داستانهای منظوم غنایی از آغاز شعر فارسی دری تا ابتدای قرن هشتم، غلامرضایی، محمد، (1370)، تهران: فرادبه.
• روضه الانوار، خواجوی کرمانی، ابوعطا کمال‌الدین، (1387)، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: میراث مکتوب.
• سبک‌شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، غلامرضایی، محمد، (1377)، تهران: جامی.
• سیری در شعر فارسی، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1363)، تهران: نوین، ص 304.
• شرح آرزومندی، ابراهیمی، مختار، (1385)، تهران: معتبر.
• شعر بی دروغ، شعر بی‌نقاب، زرین‌کوب، عبدالحسین، (1371)، تهران: مهارت.
• بیان و معانی شمیسا، سیروس، (1383)، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
• سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس، (1376)، چاپ سوم، تهران: فردوس.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله، (1382)، چاپ دوازدهم، تهران: فردوس.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1366)، تهران: آگاه.
• فنون ادبی، احمدنژاد، کامل، (1384)، چاپ دوم، تهران: پایا.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس، (1375)، چاپ چهارم، تهران: فردوسی.
• مجموعه مقالات، زرین‌کوب، حمید، (1367)، با مقدمۀ عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: علمی و فرهنگی.
• مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد، رازی، شیخ نجم‌الدین، (1363)، به سعی و اهتمام شمس‌العرفا، کتابخانۀ سنایی.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1391)، تهران: آگاه.
• نخلبند شعرا، امیری خراسانی، احمد، (1379)، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
• نمیرم از این پس که من زنده‌ام، ستوده، غلامرضا، (1374)، تهران: دانشگاه تهران.