ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

بررسی و تحلیل تصرّفات نشانه شناسی مولوی در حکایت «شاه و کنیزک» (لایۀ ایدئولوژیک سبک‌شناسی)

صفحه (173 - 192)
مجتبی قیصری ، منوچهر تشکری (نویسنده مسئول)، پروین گلی‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: حکایات مثنوی، ساخته وپرداختۀ ذهن مولانا نیستند، بلکه مولانا مستقیم یا غیرمستقیم آنها را از مآخذی دیگر دریافت کرده است. برخی از این حکایات ازجمله حکایت «شاه وکنیزک»، از مآخذی غیرعرفانی برداشت شده اند، ولی مورد دخل و تصرّف واقع شده و سپس در مثنوی بگونه ای بسیار متفاوت از مآخذ خود روایت شده اند. مهمترین تصرّفات مولانا در مآخذ حکایت شاه و کنیزک، تصرّف در نشانه ها میباشد و هدف پژوهش حاضر نیز بررسی چرایی و چگونگی همین تصرّفات است.

روش مطالعه: این پژوهش، مطالعه ای نظری است که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای میباشد. در این پژوهش بر اساس نشانه شناسی گفتمانی و با استفاده از ابزارهای تحلیل انتقادی گفتمان، به بررسی لایۀ ایدئولوژیک سبک روایتگری مثنوی پرداخته شده است.

یافته ها: مولانا بعنوان راوی مثنوی، حکایت شاه و کنیزک را از چهارمقاله و فردوس الحکمه و مآخذی دیگر اقتباس نموده و با تصرّف و تغییر در نشانه های آن و بهره مندی از نمادهای خاص گفتمان عرفانی، روایتی تازه و دیگرگون را از آن ارائه کرده است. در نتیجۀ این دگرگونی گفتمانی و سبکی، حکایت مذکور، کارکردی ایدئولوژیک و متفاوت از مآخذ خود یافته است.

نتیجه گیری: مولانا با خارج کردن حکایت مزبور از بافت اصلی و با ساختارشکنی و بازتعریف نشانه های نظام معنایی گفتمانِ حاکم بر مآخذ حکایت، آن را به استخدام گفتمان عرفانی درآورده و نظام معنایی عرفانی موردنظر خویش را تثبیت و برداشت خاص خود را از حکایت مذکور به مخاطب، منتقل نموده است. ازآنجاکه گفتمان عرفانی مولانا در تقابل با گفتمانهای اهل دنیا، متشرّعه، علمای قشری، متکلّمان و فلاسفه سامان یافته است، در روایت مثنوی از این حکایت نیز تقابل دوقطبی میان گفتمان عرفانی با گفتمانهای یادشده دیده میشود؛ بگونه ای که دالهای گفتمانهای رقیب به حاشیه رانده و طرد شده و دالهای گفتمان عرفانی برجسته –گشته اند.

کلمات کلیدی
فردوس الحکمه , چهارمقاله , شاه , زرگر , حکیم

• احادیث و قصص مثنوی. فروزانفر، بدیع الزمان (1393). ترجمه و تنظیم حسین داودی. تهران: امیرکبیر.
• ارزش میراث صوفیه. زرین‌کوب، عبدالحسین (1389). چاپ چهاردهم. تهران: امیرکبیر.
• از تحلیل بینامتنی تا تحلیل بیناگفتمانی. نامورمطلق، بهمن. (1388). پژوهشنامه فرهنگستان هنر. شمارۀ 12. بهار 1388. صص 94-74.
• بازنمایی پوشاک زنان در مجموعه های تلویزیونی. سجودی، فرزان (1393). تهران: مرکز پژوهش صدا و سیما.
• بحر در کوزه. زرین‌کوب، عبدالحسین (1393). چاپ پانزدهم. تهران: علمی.
• بررسی شیوهء تکوین گفتمان تصوّف اسلامی براساس رویکرد لاکلا و موف. میرهاشمی، سیدمرتضی و آقائی، عبدالله (1396). پژوهشنامه عرفان. (20) 10،. صص234-211.
• تبیین و تأیید نظر استاد زرین‌کوب دربارۀ داستان شاه و کنیزک، حسنی جلیلیان، محمدرضا (1393). متن‌شناسی ادب فارسی. (21) 6، صص110-89.
• تحلیل گفتمان انتقادی. فرکلاف، نورمن (1398). ترجمۀ روح‌الله قاسمی. تهران: اندیشۀ احسان.
• چهارمقاله. نظامی عروضی، احمد (1327ه.ق.). تصحیح عبدالوهّاب قزوینی. تهران: مروی.
• خمسۀ نظامی. نظامی گنجه ای، الیاس بن یوسف (1380). زیر نظر برتلس. تهران: ققنوس.
• داستانپردازی و شخصیت پردازی مولوی در مثنوی. شوهانی،علیرضا (1382). پژوهشهای ادبی. ش2. صص91-106.
• داستانها و پیامهای مثنوی. ریاضی، حشمت الله (1385). چاپ دوم. تهران: حقیقت.
• درآمدی به گفتمان‌شناسی. یارمحمدی، لطف‌الله (1393). چاپ دوم. تهران: هرمس.
• سبک‌شناسی: نظریه ها، رویکردها و روشها. فتوحی، محمود (1391). تهران: سخن.
• سرّ نی. زرین‌کوب، عبدالحسین (1364). دو جلد. تهران: علمی.
• شرح مثنوی شریف. فروزانفر، بدیع الزمان (1367). ج1. تهران: زوّار.
• قدرت گفتمان و زبان. سلطانی، سید علی اصغر. (1397). تهران. نشر نی.
• مثنوی معنوی. مولوی، جلال‌الدین محمد (1366). تصحیح نیکلسون. چاپ دهم. تهران: امیرکبیر.
• مصیبت نامه. عطار نیشابوری، فریدالدین (1385). تصحیح نورانی وصال. چاپ هفتم. تهران: زوّار.
• نگرشی تازه بر مأخذشناسی قصۀ شاه و کنیزک. پارسانسب، محمد (1393). کاوش نامه. (28) 15، صص66-39.