ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

بررسی مقایسۀ چهار عنصر (آب، باد، خاک، آتش) در تفکرات و اندیشه های اسماعیلیه و فردوسی

صفحه (15 - 29)
ژاله افشار قزوین ، حمیدرضا اردستانی رستمی (نویسنده مسئول)، ساره زیرک
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1402

چکیده

زمینه و هدف: این پژوهش با بررسی تفکرات و اندیشه های اسماعیلیه و شاهنامۀ فردوسی، پیوند میان فردوسی و اسماعیلیه را نشان میدهد. این پیوند در واقع با بررسی و تحلیل چهار عنصر «آب، باد، خاک، آتش» انجام گرفته است و به بررسی چگونگی تضارب آرای فردوسی و اندیشۀ اسماعیلیه از منظر آخشیجان پرداخته است. شاهنامۀ فردوسی از گذر آمیختگی با آخشیجان، اشتراکات بسیاری با آیین‌ها و اساطیر کهنتر از خود دارد و در باورها و مذاهب پس از خود تأثیر بسیاری داشته است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر یک پژوهش بنیادی و کاربردی است. روش کار تحلیلی-توصیفی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است.

یافته ها: در اندیشۀ اسماعیلی بگونه ای عمیق باورهای چهار آخشیجان به کار رفته است؛ چراکه در باور اسماعیلی عناصر چهارگانه تکرار میشوند و هر کدام در سلسله مراتب خلقت کیهانی نقشی بر عهده دارند. علاوه بر خویشاوندی ساختاری آیین گنوسی و اسماعیلی که در رهیافتهای خود از زیستن فقط به خردورزی و زهد اکتفا میکنند، میتوان به اندیشه هایی چون تضاد بین جهل و دانش و ناپایداری دنیا اشاره کرد.

نتیجه گیری: اندیشۀ اسماعیلیه با الهام از آیینهای کهنتر همچون مانوی و گنوسی رهیافتی کیهان شناسانه و اساسی نسبت به چهار عنصر دارد و همینطور اشتراک در بازتاب این مفاهیم در هر دو مشاهده میشود.

کلمات کلیدی
تفکر اسماعیلیه , فردوسی , آخشیجان , شاهنامۀ‌ فردوسی

• آیدنلو، سجاد (1390)، دفتر خسروان، برگزیده شاهنامۀ فردوسی، تهران: سخن.
• اخوان الصفا (1405ق)، رسائل اخوان الصفا، ۴ج، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.
• اردستانی رستمی، حمیدرضا (1394)، «فردوسی، ناصرخسرو و اسماعیلیه»، پژوهشنامۀ ادب حماسی (19) 11، ش19، صص 67-98.
• ارشاد، محمدرضا (1390)، گسترۀ اسطوره (گفتگو با ابوالقاسم اسماعیل پور، رامین جهانبگلو، داریوش شایگان، محمد صنعتی، جلال الدین کزازی، کتایون مزداپور و...)، تهران: هرمس.
• اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1381)، «بازتاب فرهنگی کیش مانوی»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 33، صص 323- 335.
• باقری، معصومه و کیاده، حسن (1380)، پایان نامۀ «بررسی مقایسه ای ایزد باد در اساطیر ایران»، دانشگاه شیراز.
• بربریان، مانوئل (1379)، جستاری در پیشینۀ دانش کیهان و زمین در ایران ویج، ج ۱، تهران: بلخ.
• بندهش، فرنبغ دادگی (1380) تصحیح مهرداد بهار، تهران: توس.
• بهار، مهرداد (1390)، ادیان آسیایی، تهران: چشمه.
• بهار، مهرداد (1396)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
• بیضایی، بهرام (1383)، ریشه یابی درخت کهن، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
• تقی زاده، سید حسن (1383)، مقالات تقی‌زاده به کوشش ایرج افشار، تهران: توس.
• خالقی مطلق، جلال (1370)، «جهان‌شناسی شاهنامه»، فصلنامۀ ایران‌شناسی، ش3.
• خالقی مطلق، جلال (1381)، سخنهای دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.
• دفتری، فرهاد (1394)، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
• دهبد، غلامرضا (1394)، «اسطورۀ آفرینش از نگاه اسماعیلیه و اصطلاحات آن»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، ش38.
• رحمانی، حسن (1389)، «انسان، حقیت و طبیعت در آثار ناصرخسرو بویژه دیوان»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد.
• زادسپرم (1366)، گزیده های زادسپرم، ترجمۀ محمد‌تقی راشد محصل، تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• زریاب خویی، عباس (1389)، «نگاهی تازه به مقدمۀ شاهنامه»، فصلنامۀ ایران‌نامه، ش37.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1383)، نامورنامه، چاپ دوم، تهران: سخن.
• صفا، ذبیح الله (1313)، «شعوبیت و فردوسی»، مجلۀ فردوسی نامه مهر، (5) 2، صص 621-623.
• فردوسی، ابوالقاسم (1366)، شاهنامه، به کوشش و تصحیح جلال خالقی مطلق، جلد 1 تا 6، نیویورک.
• قادری، حاتم؛ مصطفی یونسی؛ و شروین مقیمی زنجانی (۱۳۸۹)، «وجوه سیاسی امام‌شناسی ناصرخسرو»، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، (4) 5، صص ۱۰۵-۱۳6.
• قائم مقامی، محسن و محمودآبادی، سید اصغر (1388)، «خویشکاری آتش در اساطیر ایرانی»، تاریخ ایران، ش5.
• قائمی، فرزاد (1388)، «تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامۀ فردوسی بر اساس نقد اسطوره ای»، فصلنامۀ ادب پژوهی، ش دهم.
• کربن، هانری (1389)، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ اسدالله مبشری، تهران: امیرکبیر.
• کوشش، رحیم و کفاشی، امیررضا (1390)، «بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، ش24.
• مایل هروی، نجیب (1374)، انسان کامل، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، مقالۀ 4051، تهران: انتشارات مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• ناصرخسرو (۱۳۷۹). شرح سی قصیده. به اهتمام مهدی محقق. تهران: توس.
• ناصرخسرو (۱۳۷۳)، جامع الحکمتین، به اهتمام محمد معین و هانری کربن، تهران: کتابخانۀ طهوری.
• ناصرخسرو (الف)، (۱۳۸۶)، خوان الاخوان، تصحیح و تحشیۀ علی اکبر قریم، تهران: اساطیر.
• ناصرخسرو (ب)، (۱۳۸۶)، دیوان اشعار، به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ناصرخسرو (ج)، (۱۳۸۶)، زادالمسافرین، تصحیح و تحقیق سید محمد عمادی حائری، تهران: میراث مکتوب.
• ناصرخسرو (د)، (۱۳۸۶). وجه دین، تهران: اساطیر.