ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 10، دی 1400 ، شماره پی در پی 68

بررسی سبک‌شناسی منظومۀ «تحفه الاحرار» از هفت اورنگ جامی

صفحه (133 - 155)
بهمن کرم‌الهی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: سومین مثنوی هفت اورنگ نورالدین عبدالرحمان جامی، تحفه الاحرار نام دارد. در این مقاله به بررسی ویژگیهای سبکی این منظومه در سه حیطۀ زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده است.

روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: این مثنوی منظومه ای است اخلاقی ـ دینی که به تقلید از مخزن‌الاسرار نظامی در وزن سریع مطوی مکشوف «مفتعلن مفتعلن فاعلن» سروده شده است. این اثر با اشعاری در توحید و نعت رسول اکرم (ص) شروع میشود و پس از مدح ممدوح و صحبتهای پنجگانه با پیر، وارد بخش اصلی کتاب یعنی مقالات بیستگانه میشود.

نتیجه گیری: این منظومه دارای زبانی ساده، اما لحنی هشداری، بیانی عرفانی براساس مشرب فکری ابن‌عربی یعنی وحدت وجود، توحید، تنزیه و تشبیه است و در آن مطالب شرعی و اصول دین (نماز، روزه، زکات و حج) مسائل عرفان نظری (سهر، صمت و عزلت) نیز دیده میشود. موضوع بیشتر مقاله ها موضوعات دینی، اخلاقی و تا حدودی عرفانی است، اما مقاله هایی در قالب انتقادهای اجتماعی و سیاسی با بکارگیری زبان پند و هشدار بر اقشار جامعه نیز در میان آنها وجود دارد. موضوع تعلیمی ـ اخلاقی، استفاده از زبان ساده و مخاطب خاص آن باعث شده از نظر ادبی جایگاه خاصی نداشته باشد. از منظر زبانی، استفاده از موازنه، التزام، تتابع اضافات و اشعار ملمع از برجستگیهای شاخص این منظومه هستند.

کلمات کلیدی
تحفه الاحرار , سبک‌شناسی , جامی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری

• انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، رزمجو، حسین (1372) مشهد: آستان قدس رضوی.
• انیس‌الطالبین و عده‌السالکین، مبارک بخاری، صلاح (1383) با مقدمۀ خلیل ابراهیم صاری اوغلی و به کوشش توفیق سبحانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، فراهانی منفرد، مهدی (1380) تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• تأثیر عبدالرحمان جامی از جلالالدین مولوی، صدقی، حسین (1386) فصلنامۀ علمی ـ تخصصی علامه، (16) 4، صص 47-70.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1363) ج3، تهران: فردوس.
• تحول شعر فارسی، مؤتمن، زین‌العابدین (1355) تهران: کتابخانۀ طهوری.
• جامی و ابن عربی، مبلّغ، محمد اسماعیل (1343) تهران: انجمن جامی.
• جامی و جامعۀ او، درگاهی، محمود (1381) مجلۀ علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، صص 49-64.
• جامی، حکمت، علی‌اصغر (1363) تهران: توس.
• جامی، مایل هروی، نجیب (1377) تهران: طرح نو.
• جلوه‌های تصوف و عرفان در ایران، تدین، عطاءالله (1375) تهران: انتشارات تهران.
• جلوههای عرفان در شعر جامی، علوی مقدم، محمد (1369) کیهان اندیشه، شمارۀ 34، صص169-170.
• دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، زرینکوب، عبدالحسین (1366) چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• ساخت حکایت تمثیلی در هفت اورنگ جامی، خلیلی جهانتیغ، مریم (1380) مجلۀ علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، صص 173- 182.
• سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس ( 1386) چاپ سوم، تهران: میترا.
• قدسیه، پارسا، خواجه محمد (1354) تهران: طهوری.
• مقدمه‌ای بر عرفان و تصوف، سجادی، ضیاءالدین (1374) تهران: سمت.
• نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی، افصح‌زاده، اعلاخان (1378) تهران: مرکز مطالعات ایرانی دفتر نشر میراث مکتوب.
• نگاهی به آثار شعر جامی، اشرف‌زاده، رضا (1378) نامۀ پارسی، (14)4، صص 180-189.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس (1375) تهران: فردوس.
• نورالدین عبدالرحمان جامی و طریقت نقشبندیه، قاضی، عبدالرحیم (1388) تاریخ‌پژوهی، (40 و 41) 11، صص 27-38.
• هفت اورنگ، جامی، عبدالرحمن (1386) تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا.