ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

بررسی سبکی دیوان صامت اصفهانی

صفحه (31 - 50)
احمد علیزاده (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: رایجترین و دقیقترین شیوه برای بررسی محتوایی دیوان یک شاعر، ارزیابی سبک‌شناسانه است. موضوع این پژوهش تحلیل سبکی دیوان صامت اصفهانی از سه منظر سطح زبانی، سطح فکری و سطح ادبی است. در این مقاله کوشش شده ضمن تحلیل دقیق سبکی، میزان تأثر او از شاعران پیش از خود و شاعران هم‌عصرش با شواهد شعری تبیین شود.

روش‌ مطالعه: پژوهش پیشِ‌رو، مطالعه ای است نظری که به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است. محدوده و جامعۀ موردمطالعه، دیوان صامت اصفهانی به تصحیح احمد بهشتی شیرازی است که توسط نشر روزنه منتشر شده است.

یافته ها: با عنایت به اثرپذیری اکثر شاعران قرن نهم و قرون بعد از آن از شعر جهان‌شمول حافظ، صامت در شعرش هم از حیث الفاظ و هم از حیث تعابیر و تصاویر از شعر خواجۀ شیراز متأثر شده است. سوای آن نشانه های بارزی از تأثر او از شعر صائب، بیدل، کلیم کاشانی، عرفی شیرازی، اسیر شهرستانی و وحشی بافقی وجود دارد. غزل او از جهات متعدد قابل تدقیق و بررسی است. ویژگیهای بارز سبک هندی در شعر این شاعر هم مشهود است. تشبیه حسی شاخصۀ اصلی تصاویر بلاغی اوست.

نتیجه گیری: تأثیرپذیری صامت از غزل شیوای حافظ و وجود گفتمان حافظی در آن به پیروی از سنت رایج در شعر شاعران قرن نهم و قرون پس از آن است که شاعران تقلید و تشبه به شعر حافظ را نشانۀ تشخص شعرشان میپنداشته اند. اما اثرپذیری از شاعران برجستۀ معاصرش محتملاً بدلیل مطالعۀ آثار آنان و یافتن تناسبات مشترک لفظی و محتوایی در شعر خود با شعر آن شاعران بویژه در قالب غزل است. غزل این شاعر بلحاظ تنوع موضوعی حائز اهمیت است و تصاویر محسوس آن در راستای همه فهم ساختن آن و تأثیرگذاری بر مخاطب است.

کلمات کلیدی
صامت اصفهانی , دیوان , تحلیل سبکی , سطح زبانی , سطح فکری , سطح ادبی

• تذکره المعاصرین، لاهیجی، محمدعلی، (1375)، تصحیح معصومه سالک زاده، تهران: میراث مکتوب.
• تذکرۀ شعرای کشمیر، میرزای کشمیری، اصلح بن محمد اسلم، (1346)، تصحیح حسام الدین راشدی، کراچی: آکادمی اقبال.
• تذکرۀ نصرآبادی، نصرآبادی، محمدطاهر، (1378)، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
• دیوان لغات الترک، کاشغری، محمود، (1375)، ویرایش محمد دبیرسیاقی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• دیوان، اسیر شهرستانی، جلال الدین، (1384)، تصحیح غلامحسین شریفی ولدانی، تهران: میراث مکتوب.
• دیوان، اوحدی مراغه‌ای، رکن الدین، (1340)، تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، حزین لاهیجی، محمدعلی، (1374)، تصحیح ذبیح الله صاحبکار، تهران: سایه.
• دیوان، سنایی غزنوی، ابوالمجد، (بی تا)، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، ویرایش چهارم، تهران: سنایی.
• دیوان، صامت اصفهانی، محمدصادق، (1393)، تصحیح احمد بهشتی شیرازی، تهران: روزنه.
• دیوان، صائب تبریزی، محمدعلی، (1383)، تصحیح محمد قهرمان، ویرایش چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان، کلیم کاشانی، ابوطالب، (1362)، تصحیح مهدی افشار، تهران: زرین.
• دیوان، وحشی بافقی، کمال الدین، (2536)، تصحیح حسین نخعی، ویرایش ششم، تهران: امیرکبیر.
• رباعیات مؤمن یزدی در دیوان صامت اصفهانی، میرافضلی، علی، (1393)، گزارش میراث، شمارۀ 66-67، آذر و اسفند، صص 53-55.
• سنگلاخ، استرآبادی، مهدی، (1388)، تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تبریز: یاران.
• صهبای جور، مشهدی، محمدرضا، مشهدی، محمدامیر و عباسی، واثق، (1396)، (مؤلفه‌های معنایی مشترک میان خیام، صیدی طهرانی و صامت اصفهانی)، پژوهشنامۀ ادب غنایی، (29) 15، صص 211-230.
• عروض فارسی، ماهیار، عباس، (1378)، تهران: قطره.
• فرهنگ واژه‌های ترکی و مغولی در متون فارسی، دولت آبادی، عزیز، (1386)، تبریز: دانشگاه تبریز.
• کلیات، بیدل دهلوی، عبدالقادر، (1376)، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: الهام.
• کلیات، سعدی شیرازی، مصلح الدین، (1384)، تصحیح محمدعلی فروغی، ویرایش دوم، تهران: زوار.
• کلیات، طالب آملی، محمد، (1346)، تصحیح طاهری شهاب، تهران: سنایی.
• کلیات، عرفی شیرازی، جمال الدین، (1378)، تصحیح محمدولی الحق انصاری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر، (1377)، ویرایش دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مذکرالاصحاب، شریف سمرقندی، محمد، (1391)، تصحیح محمد تقوی، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.