ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 5، مرداد 1399 ، شماره پی در پی 51

بررسی سبک شناسی نسخۀ خطی «شرح گلشن راز» تألیف «شیخ مظفرالدین علی بن محمد شیرازی»

صفحه (329 - 351)
سلمان یوسفی قطب‌آبادی ، خیرالله محمودی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1396
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1396

چکیده

به دلیل اهمّیت فوق‌العادۀ کتاب گلشن راز اثر شیخ محمود شبستری، شروح بسیاری بر این کتاب نگاشته شده است. یکی از آنها شرح شیخ مظفرالدین علی بن محمد شیرازی از حکیمان و عارفان بزرگ قرن نهم هجری است. این نوشتار در صدد برآمده با ذکر توضیحاتی مجمل و مختصر در باب احوال مؤلّف و بررسی آثار وی و معرفی نسخۀ خطی شرح گلشن راز، به بررسی ساختار، سبک و ویژگیهای زبانی این نسخۀ خطی بپردازد و آن را از بُعد فکری، ادبی و لغوی نیز بررسی کند. روش پژوهش در این جستار، به شیوه ی اسنادی و کتابخانه ای و براساس نسخه اساس و شواهد مستخرج از آن و تذکره های معاصر مؤلف بوده است. شیخ مظفرالدین علی بن محمد شیرازی از حکیمان و عارفان بزرگ قرن نهم هجری و از عارفان بنام زمان خویش بوده و کتاب خود را برای رفع ابهامات و پیچیدگیها بر کتاب «گلشن راز» به درخواست یکی از صوفیان زمان خود نگاشته است. این کتاب که به زبان ساده و روان و گاه مزیّن به صناعات لفظی و معنوی به رشته ی تحریر درآمده، مشتمل بر بیان حقایق عرفانی و شرح واژه ها و عبارات عرفانی در گلشن راز و شرح عرفانی ابیات به نثر ساده و روان در 156 صفحه است. آغاز نگاشتن این شرح مشخص نیست اما تاریخ اتمام آن را سال 891 دانسته اند که به قلم حسن الهادی الحسینی الیزدی نگاشته شده است. این نسخه شامل دو بخش است، در بخش اول که مقدمه یا دیباچۀ اثر است، پس از حمد خداوند و مدح پیامبر و بیان مقام انسان و عارفان، مباحثی در شرح 26 حقیقت عرفانی بیان میشود که با کاربرد آیات، احادیث، عبارات و اصطلاحات عرفا و... همراه است و شکلی اطناب‌گونه مییابد. در بخش دوم، شیخ مظفر به تفسیر وشرح ابیات گلشن راز مى‌پردازد، و در این کار از اطناب به دور است. او در کلماتى اندک، ابیات گلشن راز به طور کامل شرح و تفسیر میکند. این شرح براى کسانى نگاشته شده که حداقل با معنى اصطلاحات عرفانى آشنا هستند، یا از سیر وسلوک باخبر اند. وی در نقل اشعار و عبارتهای فارسی و عربی دچار مسامحه شده و اشعار را بدون ذکر نام شاعران نقل کرده است. همچنین در موارد بسیاری چندین بیت از چند شاعر را پشت سرهم و بدون اشاره به نام شاعران میآورد. از آنجائیکه این اثر توضیح و شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری است، جنبۀ آموزشی آن بر بعد ادبی برتری دارد. زبان این اثر دور از تکلف و ساده است و اثری از صنعت‌پردازی در آن به چشم نمیخورد. در این اثر عمدۀ کلمات و ترکیبات به کار رفته عربی است. همچنین عدم توجه به قواعد دستوری زبان فارسی و مسامحات لغوی رایج در متون نثر دورۀ تیموری را کمابیش در این اثر نیز میتوان مشاهده کرد اما بطور کل شارح در نگارش اثر خود از سبک و سیاق عرفا پیروی کرده است.

کلمات کلیدی
شرح گلشن راز , مظفرالدّین علی بن محمّد شیرازی , نسخه خطی , سبک شناسی

• - ابن الحنبلی، رضی الدین محمد بن ابراهیم بن یوسف الحلبی (1308- 1972 م) در الحبب فی تاریخ ابناء حلب، تحقیق محمود حمد الفاخوری، یحی زکریا عباره، منشورات وزاره الثقافه، دمشق، ص: 933 - اکبری، منوچهر و عبدالله الحسن محمد الکبسی(1393) معرفی شرح گلشن راز از شیخ مظفرالدین علی بن محمد شیرازی رومی، فصلنامه بهار ادب، سال هفتم، شماره اول بهار، شماره پیاپی 23؛ صص: 247-261 -ثریّا، محمد، (1308ه‍)، سجل عثمانی ( تذکره مشاهیر عثمانیه)، جلد4، استانبول: مطبعه عامره. ، ص: 499 - حاج سید جوادی، سیدکمال (1372)، اثرآفرینان، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. ، ص: 253 - رکن‌زاده آدمیت، محمد حسین (1340)، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران: اسلامیه. ، ص: 470 -زرین‌کوب، عبدالحسین( 1376) جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر ، ص: 324 -شمیسا، سیروس( 1380) سبک شناسی نثر، چاپ پنجم، تهران: میترا ، ص: 198 -شیرازی، مظفرالدین علی بن محمد، (بی تا) شرح گلشن راز، کاتب حسن الهادی الحسینی الیزدی، به شماره‌ی 14914، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی. -____________________(بی تا) ، شرح گلشن راز، کاتب نامعلوم، به شماره 210140، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی -____________________(بی تا) ، شرح گلشن راز، کاتب نامعلوم، به شماره 209325، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی -____________________(بی تا) ، شرح گلشن راز، کاتب نامعلوم، به شماره 24848، کتابخانۀ آستان قدس رضوی -____________________(بی تا) ، شرح گلشن راز، کاتب عبدالغفار همدانی، به شماره 761، کتابخانۀ مفتاح تهران -صفا، ذبیح الله( 1378) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس ، ص: ج3: 766 -لویزن،لئونارد( 1379) فراسوی کفر و ایمان، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز ، ص: 5 -القسطنطینی مصطفی بن عبد الله ،(1362-1943م) کشف الظنون, تحقیق محمد شرف الدین یالتقایا, چاپ: وکاله المعارف الجلیله، ص:1263 -کبری‌زاده، طاش، (1384ش). الشقائق النعمانیه فی علماء الدوله العثمانیه، تصحیح و تحقیق سید محمد منصور طباطبایی؛ پایان‌نامه دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران. -مصطفی بن عبدالله العثمانی معروف به کاتب چلبی و حاجی خلیفه، (2010م). سَلَم الوصول إلی طبقات الفحول، المجلد الثانی, اشراف وتقدیم اکمل الدین احسان اوغلی – تحقیق محمود عبد القادر الآرناؤوط، تدقیق صالح سعید اوی صالح, اعداد الفهارس صلاح الدین اویغور، استانبول، ص: 405 -نجم‌الدین الغزی، (1997م) الکواکب السائره فی اعیان المئه العاشره ، رقم: 531, تحقیق: جبرائیل سلیمان جبور،بیروت: دار الأفاق الجدیده، قسمت 531.