ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 7، مهر 1403 ، شماره پی در پی 101

بررسی اضطراب تأثیرپذیری سعدالدین وراوینی در پیرامتن دیباچه و خاتمه مرزبان نامه بر اساس نظریۀ اضطرابِ تأثیرِ هارولد بلوم

صفحه (17 - 34)
سارا برامکی ، حکیمه دبیران (نویسنده مسئول)، فرامرز خجسته
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1402

چکیده

زمینه و هدف: براساس نظریۀ اضطراب تأثیرپذیری هارولد بلوم، میان شاعران متأخر با شاعران گذشته، به دلیلِ دیرآمدگیِ شاعرِ متأخر، همواره رابطۀ دیالکتیکیِ ستیزه جویانه ای بر محور قدرتِ تأثیرِ شاعرانه استوار است و شاعرِ متأخر با بدخوانی خلاقانۀ آثار ادبی گذشتگان به عنوانِ مکانیزم دفاعیِ خودآگاه یا ناخودآگاه، درجستجوی راهی برای رهایی از این اضطرابِ تأثیر و دستیابی به هویتی مستقل و آفرینش سبکی جدید است. این نظریه علاوه بر شعر، دیگر متون خلاقانه را نیز دربر میگیرد.

این پژوهش تلاش میکند تا با بررسی تحلیلی ساختار و محتوای دو پیرامتن دیباچه و خاتمۀ کتاب مرزبان نامه بر اساس نظریۀ اضطراب تأثیرپذیری هارولد بلوم به این پرسش پاسخ دهد که باتوجه به شهرت کلیله و دمنه در زمان نگارش مرزبان نامه و متأخر بودن مرزبان نامه نسبت به آن، سعدالدین وراوینی چگونه از دیباچه و خاتمۀ کتاب برای رهایی از اضطراب تأثیرِ حاصل از اقتدار نصرالله منشی و جباریتِ کلیله و دمنه بر گسترۀ متون نثر ادبی، استفاده میکند؟

روش ها: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به شیوۀ پژوهش کتابخانه ای انجام شده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است.

یافته ها: یافته های پژوهش نشان میدهد که شباهت های ساختاری و سبک داستان در داستان و تمثیلی بودن مرزبان نامه و کلیله و دمنه، تقدمِ زمانی کلیله و دمنه و محبوبیت و شهرت آن در زمان نگارش مرزبان نامه سبب شده است تا وراوینی به دلیل اضطرابِ تأثیرپذیری از کلیله و دمنه، علاوه بر بدخوانی خلاقانه یعنی هنرورزی های خلاقانۀ محتوایی و زبانی در ترجمۀ متن، در دو پیرامتن دیباچه و خاتمه کتاب نیز فرصت را مغتنم شمرد و دربارۀ ابداع و اختراع بودن کتاب و عدم استفاده از فکر و اندیشۀ سخنوران برجستۀ متقدم و معاصر خود دادِ سخن دهد و در نهایت مرزبان نامه را بر کلیله و دمنه و به صورت نامحسوس خود را بر نصرالله منشی برتر بداند.

نتیجه گیری: از این رو، وراوینی در دیباچه و خاتمۀ مرزبان نامه، از طریق انتساب خود به طبقۀ فضلا و صاحبانِ هنر، اظهار فضل به دلیلِ احاطه بر شاهکارهای نثر فارسیِ متقدم بر مرزبان نامه، تأکید بر گزیده گویی، عبارت پروری و سخن آرایی در مرزبان نامه و تأکید چندباره بر عدم تقلید و استفاده از فکر و معانی دیگر صاحبانِ سخن، مرزبان نامه را دارای سبکی منفرد و کم نظیر میداند. او با زیرکی و درایت ابتدا کلیله و دمنه را از دیگر آثار نثر متقدم برتر میداند اما در نهایت با خرده گرفتن بر کلیله و دمنه به دلیل جهان شمولی و عام بودن مخاطبِ آن، مرزبان نامه را بر کلیله و دمنه و همه متون متقدم برتر میداند و از این طریق در جستجوی جایگاهی ویژه برای خود و کتابش، رهایی از دلهرۀ تأثیرپذیری و بیرون آمدن از زیر سایۀ اقتدار آنها است.

کلمات کلیدی
اضطرابِ تأثیرپذیری , هارولد بلوم , دیباچه و خاتمۀ مرزبان نامه , کلیله و دمنه.

• آلن، گراهام.(1385). بینامتنیت. ترجمه پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز. ص120.
• بهار، محمدتقی.(1373). سبک شناسی(تاریخ تطور نثر فارسی). ج3. تهران: امیرکبیر. ص453.
• پیرانی، منصور. (2310). «متنهای آستانه ای در پیوند با ادبیات تطبیقی». پژوهشهای ادبیات تطبیقی، شماره3. صص .197-167.
• خطیبی، حسین. (1366). فن نثر در ادب پارسی. تهران: انتشارات زوار. ص638.
• صفا، ذبیح الله. (1369). تاریخِ ادبیات در ایران. ج2 . چاپ دهم. تهران: فردوس. ص1143.
• طاهری، قدرت الله و دیگران. (1392). «رابطۀ نیما با سعدی براساس نظریۀ اضطراب تأثیرِ هرولد بلوم». فصلنامۀ پژوهش-های ادبی. سال10. شماره42. صص80-53.
• فولادی، یعقوب و دیگران.(1399). «مقایسۀ ساختار مرزبان نامه و کلیله و دمنه با تکیه بر نمود اندیشه هند و ایران باستان». دوفصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال12.شماره 38. صص 194-177.
• رضایی، مهدی. (1389). «مرزبان نامه یادگاری از ایران ساسانی». پژوهشنامه زبان و ادب فارسی(گوهر گویا). ش13. صص68-47.
• مدرس زاده، عبدالرضا. (1394). «رویکرد قرآنی سنایی به قصیده «ابر» فرخی سیستانی(با نگاهی به نظریه بدخوانی خلاق هارولد بلوم». فصلنامه پژوهش های ادبی-قرآنی. سال3. شماره2. صص 117-97.
• مدرس زاده، عبدالرضا و دیگران. (1395). «زنانگی ادب تعلیمی، رهاننده پروین اعتصامی از اضطراب تأثیر». پژوهش های ادبیات تعلیمی. سال8. ش29. صص 120-91.
• مکاریک، ایرناریما. (1383). دانش نامه نظریه های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: نشر آگه. ص600.
• مهدی پور مقدم، زهرا و دیگران.(1401). «تحلیل پیرامتنی امضای «اسدالله اصفهانی» بر شمشیرهای عصر صفویه». دوفصلنامۀ علمی نگارینه هنر اسلامی. دوره نهم. شماره بیست و سوم. صص 71-87
• منشی، نصرالله. (1388). کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. تهران: نشر ثالث. ص456.
• نامورمطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن ها». پژوهشنامه علوم انسانی. شماره56. صص 98-83.
• ............................... . (1395). بینامتنیت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم، تهران: سخن. ص445.
• نعنافروش، فاطمه و دیگران. (1395). «تأثیرپذیری از نویسندگان پیشین در شاهکارهای نثر فارسی با توجه به نظریۀ اضطراب تأثیر هارلد بلوم». فصلنامه بهار ادب. سال9. شماره3 . صص 118-101.
• وراوینی، سعدالدین.(1380). مرزبان نامه. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات صفی علیشاه. ص795.